سبک زندگی تحت تأثیر مؤلفه های مختلفی نظیر فرهنگ، پوشش، شغل، آموزش، هنر و ادبیات، معماری و هر چیز دیگری که بنیان های فرهنگی و اجتماعی جامعه را شکل می دهد، قرار دارد. هم چنین در شکل گیری سبک زندگی عوامل متعددی مانند علم، تکنولوژی، تاریخ، آداب و سنن و عرف دخیل می باشند و از آن جایی که این مؤلفه ها متغیر هستند و می توان گفت که سبک زندگی نیز مقوله ای ثابت و ایستا نیست. در حقیقت پیش رفت و یا عقب ماندگی جوامع با سبک زندگی آن جامعه در ارتباط است. بنابراین به منظور بررسی وضعیت کنونی جامعه و هم چنین پیش بینی روندهای آینده ی آن، باید سبک زندگی همواره مورد رصد باشد. می توان گفت که سبک زندگی از مولفه های مهم و تاثیرگذار بر جامعه است و چون امری پویا است با تغییر آن، تمدن نیز تغییر می کند. به دیگر بیان، رابطه ای که بین تمدن و سبک زندگی وجود دارد رابطه ای خطی نیست، بلکه رابطه ای چرخه ای است و هر دو بر یک دیگر اثر می گذارند.
در مباحث نظری مطالعات تمدنی، پرسش هایی نظیر: تمدن چیست؟ و چه فرایندی برای دست یابی به آن نیاز است؟ طرح می شوند. «فوکوتساوا یوکیچی» یکی از مهم ترین نظریه پردازان در زمینه ی تمدن، دو تعریف از تمدن ارائه می دهد؛ در تعریف اول، او تمدن را به منزله ی امری محدود معرفی می کند: یعنی افزایش دادن آن چه که انسان مصرف می کند؛ یعنی افزایش صورت مادی تمدن. در تعریف دوم تمدن به معنای گسترده معرفی می شود: که در کنار رفاه در زمینه ی ضرورت های روزانه به پالایش معرفت و پرورش فضیلت به نحوی که زندگی بشری را به مرتبه ی بالاتری بکشاند نیز توجه میشود؛ یعنی او برای تمدن دو سطح قائل است: یک سطح مادی و دیگری سطح معنوی است که به مثابه ی زیربنای تحقق تمدن در نظر گرفته می شود و مانند موتور محرکه ی تمدن عمل می کند و بر اساس نیازهای موجود به صورت های مادی تمدن شکل می دهد (یوکیچی، ۱۳۷۹، ۱۱۹). از سویی دیگر، تمدن ها اموری پویا هستند که در اثر رابطه میان بُعد مادی و معنوی ایجاد میشود؛ لذا برای حفظ پویایی تمدن بایستی هم در بُعد مادی و هم در بُعد معنوی پویایی خود را حفظ کند (مقصودی و تیشه یار، ۱۳۸۰،۱۵۸). به عبارتی دیگر، تمدن به حالتی از توسعه در زندگی بشر گفته می شود که توسعه ی فکری، فرهنگی، مادی و هم چنین توسعه علمی و هنری را دربر می گیرد. این توسعه در زمینه های یاد شده به شکل گیری نهاد های سیاسی و سازمان های اجتماعی منجر می شود. بنابراین می توان تمدن را به مثابه فرهنگ یا جامعه ای در نظر گرفت که در منطقه ای خاص و یا در دوره ای مشخص ظهور می کند.
دکتر شریعتی نیز در تعریف تمدن میگوید: «تمدن به معنای کلی عبارتست از مجموعه ی ساخته ها و اندوخته های مادی و معنوی جامعه ی انسانی… باید انسان را تغییر داد، نه این که وسایل زندگی اش را مدرن کرد. وقتی وسایل عوض شود، به خاطر سازش و آماده شدن برای مصرف آن کالاها، مسلماً انسان یک مقدار عوض می شود؛ ولی بینش انسان عوض نمی شود فقط ذوق مصرف انسان عوض می گردد. هر جامعه ی متمدنی ماشین، برق، تلویزیون و هواپیما و اسلحه دارد؛ اما هر جامعه ای که این ها را داشته باشد حتماً متمدن نیست» (شریعتی، ۱۳۶۸، ۸). تمدن با تغییر روح تک تک افراد جامعه که تغییر در روح کلیت جامعه به عنوان یک ملت آغاز می شود. در نتیجه می توان گفت مادامی که این حرکت استمرار دارد، تمدن سازی نیز ادامه خواهد داشت.
در باب رابطه ی زن و تمدن، باید گفت «تقریباً در تمامی مباحثی که در رابطه با تمدن مطرح می شود جایگاه و موقعیت زنان به عنوان معیاری برای سنجش سطح تمدن در نظر گرفته می شود» (مازلیش، ۲۰۰۴، ۱۵۷). هنگام بررسی نقش زنان در رابطه با تمدن، فرهنگ نقشی تعیین کننده ایفا می کند. به دیگر بیان، این تمدن نیست که نقش زنان را بر آن ها تحمیل می کند، بلکه فرهنگی که به آن تعلق دارند نقش ها را به آن ها دیکته می کند و بر اساس نقش های دیکته شده از سوی فرهنگ است که زنان سبک زندگی خود را تعیین می کنند. بنابراین می توان گفت که نقش های زنانه یکی از متغیرهای تأثیرگذار در ساخت تمدن است.
نقش های زنان و تمدن سازی اسلامی
سبک زندگی و تمدن، اموری پویا هستند و با توجه به نیازهای جدید سبک زندگی افراد یک جامعه تغییر کرده و در جهت پاسخ گویی به نیازهای جدید برمی آید. با تغییر سبک زندگی نقش های جدیدی به افراد محول می شود. بنابراین می توان گفت که افراد با ایفای نقش های جدید به تغییرهای اجتماعی پاسخ می دهند. زن نیز به عنوان بخشی از عناصر جامعه در این فرایند نقش های متفاوتی را ممکن است بر عهده بگیرد. نقش های جدید ممکن است هم سو با هنجارها و آرمانهای تعیین شده از سوی منابع تمدنی باشد و یا این که با آن منافات داشته باشد. در صورتی یک جامعه ی اسلامی به سمت اهداف خود که همان تبدیل شدن به یک تمدن اسلامی است، پیش خواهد رفت که نقش های جدید افراد هماهنگ با ساخت تمدن نوین باشد.
در گام نخست، مهم ترین نقشی که اسلام برعهده ی زن نهاده و زن با ایفای آن می تواند زیربنای ساخت یک تمدن نوین اسلامی را تضمین کند، نقش تربیتی است که در واژه ی مقدس مادر خلاصه می شود. این نقش در نهاد خانواده ایفا می شود که در کنار نقش هایی هم چون همسری تعریف می شود. امام خمینی(ره) درباره ی این نقش زن فرمودند: «زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند». در جامعه ی مدرن و امروزی که سبک زندگی به دلیل ارتباطات گسترده، مدام در حال تغییر و تحول است نقش هایی که به زنان، به عنوان عضوی از جامعه که سبک زندگی آن ها بر سبک زندگی جامعه تأثیر بسزایی می تواند داشته باشد، محول می شود، متنوع تر است و با گذشته فرق دارد. از طرفی دیگر، تغییر در سبک زندگی جامعه نیز بر تغییر در سبک زندگی زنان تأثیرگذار بوده و این رابطه رابطه ای دوسویه است. به دیگر بیان، جامعه شرایطی را به وجود آورده است که زنان در آن می توانند نقش های جدیدتر و بیش تری را در محیط کلان اجتماعی بر عهده بگیرند. نقش هایی که بعضاً حتی ممکن است با روحیه ی لطیف زنانه سازگاری و تناسب چندانی نداشته باشد؛ و همین امر باعث می شود که زن تدریجاً از لطافت و ظرافتی که خداوند برای او در نظر گرفته است دور شود و دیگر نتواند وظیفه ی مادری و نسل پروری خویش را به آن چنان که شایسته ی اوست به انجام برساند.
بنابراین آن چه که باید در فرایند تمدن سازی و توجه به سبک زندگی متناسب با فرهنگ ایرانی به آن اهمیت داده شود، نقش هایی است که زن در فرآیند دست یابی به تمدن بایستی برعهده گیرد. از این رو برای ساخت تمدن اسلامی ضروری است که هویت تمدنی همواره در مسیر تعالی و تکامل، بازتولید و تقویت شود و تنها از این طریق است که می توان به دست یابی به تمدنی متفاوت از تمدن غرب و سایر تمدن ها امید داشت و این هویت زمانی به طور صحیح شکل می گیرد که ریشه در ارزش های اسلامی ایرانی داشته باشد.
خاتمه
زنان عنصری سازنده در جامعه که علاوه بر نقش های اجتماعی خود، وظیفه ی پرورش و تأثیر بر نسل ها را دارند تأثیر بسزایی بر جوامع خود می گذارند و حتی می توانند بر سیر تاریخی جامعه تأثیرگذار باشند و مسیر آن را تغییر دهند. نقش زنان در اسلام به خوبی مشخص شده است. وظیفه ی اصلی او پرورش نسل و وفاداری به همسر است. بین سبک زندگی و نقش زن در یک جامعه یک رابطه ی دوسویه برقرار است، گاهی نقش زن فقط محدود به داخل خانه می شود و زمانی هم بخشی از محیط کلان تر را شامل می شود و نقش های اجتماعی خارج از محیط خانه را بر عهده می گیرد. این تغییر نقش ها سبک زندگی را عوض می کند و گاهی هم عکس این قضیه رخ می دهد و سبک زندگی نقش او را تغییر می دهد. در سبک زندگی جدید بخشی از فعالیت های زن به نهاد های اجتماعی واگذار می شود و به تحول های جدید دامن می زند. برآیند این تغییر در سبک زندگی در تمدن پدیدار و باعث می شود که تمدن تغییر کند. در تحلیل نقش زن در ساخت تمدن نوین اسلامی باید دانست نقش زن در جامعه چیست؟ باید توجه داشت تغییرهایی که در جامعه ایجاد می شود، سبک جدیدی به وجود می آورد که طبق آن تمدن نیز تغییر می کند.
منابع:
۱٫ گیدنز، آنتونی(۱۳۸۲)، تجدد و تشخص، ترجمه ی ناصر موفقیان، تهران: نی، چاپ دوم.
۲٫ یوکیچی، فوکوتساوا(۱۳۷۹)، نظریه تمدن، ترجمه ی چنگیز پهلوان، تهران: گیو. چاپ دوم.
۳٫ مقصودی، مجتبی و تیشه یار، ماندانا(۱۳۸۸) تمدن ایرانی فراسوی مرزها، تهران: تمدن ایرانی.
۴٫ شریعتی، علی(۱۳۶۸)، تاریخ تمدن، تهران: قلم.
-Mazlish, Bruce (2004) Civilization and its Contents. Stanford, CA: Stanford University Press.