مراسم بزرگداشت سیمین دانشور با عنوان «با سیمین: ۱۳۹۰-۱۳۰۰» عصر یکشنبه ۱۸ اسفندماه هم‌زمان با دومین سالگرد سیمین دانشور از سوی بنیاد ادبیات داستانی در تالار استاد شهناز خانه هنرمندان با سخنرانی سیدعباس صالحی – معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی -، محمد حسنی – مدیرعامل بنیاد ادبیات داستانی -، حسین پاینده – منتقد ادبی و استاد دانشگاه -، حسینعلی قبادی – استاد دانشگاه -، غلامرضا امامی – نویسنده و مترجم – و همچنین با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمود دعایی – مدیر مؤسسه اطلاعات-، لیلی ریاحی – خواهرزاده و فرزندخوانده سیمین دانشور -، احمد آل احمد –برادرزاده جلال آل احمد-، جواد میرهاشمی – کارگردان فیلم «بی سرو سیمین»، افسانه بایگان – بازیگر نقش «زری» در نمایش «سووشون» – و فریبا کوثری – بازیگر – برگزار شد.
سیمینی که دانشور بود نه آل احمد
در این مراسم، سیدعباس صالحی با اشاره به این‌که سیمین دانشور در کنار جلال آل احمد فردیتش را حفظ کرد گفت: او سیمین دانشور بود نه سیمین آل احمد.
معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سخنانی درباره این نویسنده فقید اظهار کرد: در تاریخ ادبیات معاصر ایران، حضور زنان ملموس و محسوس است. ما در شعر کلاسیک پروین اعتصامی، در ادبیات داستانی سیمین دانشور و در حوزه‌های دیگر زنان متعدد دیگری داریم. سیمین دانشور چند شانس تاریخی داشت؛ یکی از آن‌ها پرورش یافتن در خانواده‌ای هنرمند و دیگری قرار گرفتن در کنار جلال آل احمد بود. او با وجود در کنار جلال قرار گرفتن، فردیت خود را از یاد نبرد و با وجود همه اشتراکات، تمایزاتی با او داشت و همین به سیمین معنا می‌داد. جلال شکوه خود را داشت و سیمین در کنار جلال زیست، اما همیشه سیمین دانشور بود نه سیمین آل احمد.
صالحی همچنین گفت: وقتی به آثار خانم دانشور نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که سیمین کسی بود که در کنار موج بزرگی مانند جلال زندگی کرد، اما با موج جلال فرونرفت و همچنان سیمین ماند، با وجود همه علاقه‌ها، اشتراکات و دلبستگی‌ها. نثر سیمین دانشور نثر خود او بود. او به نثر ناصرخسرو دلبستگی داشت، اما وقتی آل احمد به آن نثر روی آورد، سیمین آن را رها کرد. نثر جلال شلاقی اما نثر سیمین نثری آرام، روان و بدون عصبیت است. سیمین دانشور به سیاست تعلق داشت، اما درگیر جریان‌های سیاسی نبود. این‌که کسی در کنار جلال زندگی کند و موج‌های سیاسی او را با خود نبرد، راحت نبود و سیمین این‌چنین بود.
معاون فرهنگی وزارت ارشاد اظهار کرد: جلال آل احمد بسیار رئالیست بود، اما سیمین ریشه در گذشته و نگاه به حال و آینده داشت و در این ترکیب، آوردن واقعیت در کنار اصالت‌ها، هنر سیمین دانشور بود. او توانست ترکیبی از چیزهایی در آثارش داشته باشد که در آثار آل احمد نیست. البته جلال آل احمد هم ویژگی‌های خود را داشت. اما نثر سیمین و نگاه سیمین ترکیبی از تصویرسازی، نقاشی، شعر و داستان بود که از او یک هویت متمایز در رفتار و آثار می‌ساخت. آثار سیمین در هویت ریشه داشت. آل احمد در مقاطعی بین حال و گذشته درگیر بود، اما سیمین همیشه با یک نگاه اعتدال‌گرایانه تاریخ را به یاد داشت و هیچ‌گاه آن را فراموش نکرد. البته جلال همیشه جلال ما خواهد ماند، اما آن‌چه گفتم نگاهی بود به زندگی سیمین که با آل احمد زیست، اما سیمین دانشور باقی ماند.
پیشنهاد ساخت فیلم بر اساس «سووشون»
به گزارش ایسنا، در بخش دیگری از مراسم نیز حسین پاینده – منتقد ادبی و استاد دانشگاه – عنوان کرد: به نظر من کار بسیار مهمی که دانشور انجام داده این است که خواننده را از نظاره‌گر منفعل به شرکت‌کننده فعال در دنیای داستانی خود تبدیل کرده است. نویسنده‌ای موفق است که خواننده را به دنیای داستانی بکشاند و از او بخواهد با شخصیت‌های داستانی زندگی کند. دانشور از مرز جنسیت فراتر رفت. او زن بود، اما خوب توانست دنیای مردان را هم بکاود. دانشور توانست از بخش نرینه روان خود (آنیموس) بهره بگیرد و از این مرز فراتر رود.
او ادامه داد: دانشور دیده‌بان فرهنگی است و فرهنگ را مانیتور می‌کند. او بسیار تیزبین بود و با نگاهی کنجکاو به اطرافش توجه می‌کرد. «سووشون» پس از «بوف کور» پرخواننده‌ترین رمان فارسی است و این میسر نشده مگر با تیزبینی فرهنگی سیمین دانشور که هم یک جامعه‌شناس و هم یک روان‌شناس و حتا روان‌کاو قوی بود که توانایی نوشتن رمان چندصدایی را داشت. یکی از ضعف‌های داستان‌نویسی امروز ما این است که شخصیت‌های عروسک خیمه‌شب‌بازی نویسنده‌اند و آرای نویسنده را بیان می‌کنند.
پاینده همچنین اظهار کرد: دانشور ضمن نوجویی با گذشته خود بیگانه نمی‌شود. دانشور با نقاشی مینیاتوری و قالی‌های ایرانی بسیار آشنا بود. استفاده او از این دو تکنیک اصیل ایرانی در رمان که کاملا غربی است، در آثار او دیده می‌شود. در بخش آغازین «سووشون» و «جزیره سرگردانی» صحنه‌ای را گشوده که همه داستان در آن گنجانده شده است.
او افزود: نکته دیگری که باید بر آن تأکید کنم، این است که سیمین دانشور اولین زن رمان‌نویس ایرانی نبود. پیش از او امینه پاکروان رمان نوشته است، هرچند او آثارش را به زبان فرانسه می‌نوشت.
«آتش خاموش» را چاپ نکنید
پاینده سپس عنوان کرد: چند خواهش دارم که مطرح می‌کنم؛ یکی این است که از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استدعا دارم جلو انتشار کتاب «آتش خاموش» را بگیرند. اکثرا از وزارت ارشاد درباره چاپ کتاب‌ها درخواست می‌شود، اما من خواهش می‌کنم این کتاب منتشر نشود. این خواهش طبق وصایای خود سیمین دانشور است که معتقد بوده این کتاب ناپخته است و در زمان حیاتش هم جلو تجدید چاپ آن را گرفته است. خواهش می‌کنم بر انتشار آثار نویسندگان بعد از حیات‌شان نظارت کنند. باید دید از نظر قانونی وارث آن‌ها کیست و اگر وارثی ندارند، برای نظارت چه وارثی بهتر از وزارت ارشاد – اگر درست عمل کنند؟
او همچنین گفت: دیگر این‌که خواهش می‌کنم توجه کنید فیلم سینمایی امروزه از مرزها فراتر می‌رود. خارجی‌ها ادبیات‌شان را از راه سینما به جهان معرفی کرده‌اند. خواهش و تمنا دارم اجازه دهید رمان «سیمین دانشور» در پروژه‌ای تعریف‌شده به فیلم سینمایی تبدیل شود؛ چون الآن در دنیای تصویر هستیم. تقاضای دیگرم این است که بورس تحصیلی سیمین دانشور ایجاد شود و به داستان‌نویسان مستعد اعم از مرد و زن داده شود، اما نه از طریق دانشگاه.
این استاد دانشگاه در ادامه خطاب به مدیرعامل بنیاد ادبیات داستانی که از برگزار نشدن برنامه‌ای که بنیاد ادبیات داستانی می‌خواسته سال گذشته با همکاری یک دانشگاه برای بزرگداشت سیمین برگزار کند سخن گفت، اضافه کرد: آقای حسنی از این دانشگاه برای این کارها بخاری بلند نمی‌شود. شما چهار ترم سه‌ماهه تعیین کنید و امتحان ورودی برگزار کنید، در پایان دوره هم افراد را ارزیابی کنید و از کسانی که می‌توانند راه سیمین دانشور را در ادبیات ما ادامه بدهند، حمایت مادی کنید.
پاینده همچنین گفت: انصافا کارهای دانشور چند سر و گردن از رمان‌های تولیدشده در جهان عرب بهتر است، اما دریغا که ما این‌ها را ترجمه و معرفی نکرده‌ایم و از ابزار سینما برای معرفی آن‌ها استفاده نکرده‌ایم. خواهش می‌کنم راه سیمین دانشور را از جمله با پیشنهادهای من دنبال کنید.
پیش‌بینی تحولات ایران در «سووشون»
در بخش دیگری از این مراسم، حسینعلی قبادی – استاد دانشگاه و نایب رییس پژوهشگاه علوم انسانی – گفت: خانم دانشور در عرصه ادبیات داستانی معاصر ایران شخصیت کم‌نظیر و از دیدگاه‌هایی هم بی‌نظیر است. او توانسته است با نظام فرهنگی ایران رابطه‌ای عمیق، صمیمی و دانشورزانه برقرار کند.
او ادامه داد: سیمین دانشور در سال ۱۳۴۸ که سال خلق «سووشون» بود درخشید. در آن زمان سیطره نگاه پوزیتیویستی به قدری ادبیات ما را فراگرفته بود که کم‌تر کسی می‌توانست اسطوره‌های اسلامی و ایرانی را در طول تاریخ بگرداند و شخصیت «زری» و «یوسف» را از آن بیرون بیاورد. این کاری فرامدرنیستی است. خود سیمین می‌گوید من با خلق این اثر توانستم آینده تحولات ایران را پیش‌بینی کنم.
قبادی همچنین عنوان کرد: دانشور موفق شد در تاریخ محصور نماند و نگاهی از بالا به تاریخ و فرهنگ معاصر داشته باشد. او موفق شد با استادی پلی میان گذشته و حال بزند، با طرح سیاوش و قهرمان نامیدن یوسف (ع). دانشور از این جهت در فلسفه و فکر معاصر هم حق بزرگی بر گردن ما دارد. از مشروطیت به بعد به هیچ وجه امکان سازگاری تفکر ملی و مذهبی فراهم نبود، اما دانشور این کار را در «سووشون» به شکلی کاملا طبیعی برای ما جمع کرد و عناصر هویت دینی و ایرانی را هنرمندانه یک جا جمع کرد.
او افزود: دانشور تصویرگر طبیعی گفتمان مقاومت در برابر استبداد و استعمار به صورت یک‌جاست. او هم‌زمان که مثل سهروردی اسطوره‌های ایرانی را با اسطوره‌های اسلامی سازگار می‌کند، به تحول شخصیت زن می‌پردازد. تا قبل از «سووشون» زن در رمان ایرانی یاد در یک فضای رمانتیسم منحط، ابزار بوده یا در فضای مارکسیسم‌زده داستان‌ها تصویر شده که قهرمان اصلی نبوده است. قبل از آن در «شوهر آهوخانم» زن به عنوان یک عنصر فداکار نقش مثبتی یافته است، اما نه به عنوان قهرمان. معمولا در ادبیات استبداد و استعمار یک جا مطرح نشده‌اند، اما دانشور در «سووشون» این دو را دو روی یک سکه می‌داند و شخصیت زری را به عنوان مصلح اجتماعی می‌پروراند.
سیمین و جلال را جدا نکنید
همچنین غلامرضا امامی – مترجم و نویسنده – در سخنانی عنوان کرد: از کسانی که دائما در حال تقسیم افراد به خودی، غیرخودی و نخودی هستند، خواهش می‌کنم به دنبال جدا کردن سیمین و جلال نباشند. سیمین تا آخر عمر انگشتر جلال را در دست داشت و عکس‌های او روی دیوار خانه‌اش بود.
آخرین وضعیت میراث سیمین دانشور
لیلی ریاحی – خواهرزاده و فرزندخوانده سیمن دانشور- نیز پس از شعرخوانی، در سخنان کوتاهی از اعلام نتیجه نهایی دادگاه تعیین صحت وصیت‌نامه سیمین دانشور تا یک هفته آینده خبر داد.
در ادامه، علی خلاقی – همسر لیلی ریاحی – گفت: معذرت می‌خواهم من خروس بی‌محل هستم. وصیت‌نامه سیمین دانشور شامل چند قسمت است و در آن عنوان شده که لیلی ریاحی وصی و مسؤول انتشار آثار سیمین دانشور است و همچنین ثلث مال او متعلق به لیلی ریاحی است. مال سیمین دانشور همان خانه وقفی جلال است که کسی چشم داشتی به آن ندارد، هرچند میلیاردها تومان ارزش داشته باشد.
او افزود: متأسفانه ویکتوریا دانشور، خواهر سیمین دانشور، که وصی اوست، برای بررسی این وصیت‌نامه به دادگاه رفت، در آن‌جا صحت وصیت‌نامه را تأیید کردند، اما باز هم اعتراض کردند و در نهایت آن‌طور که به ما اعلام شده، هفته آینده شاید تصمیم قطعی دادگاه در این زمینه اعلام شود. اگر این حکم صادر شود خانه سیمین و جلال مرکز فرهنگی و هنری خواهد شد. در این صورت شاید ما بتوانیم هفتم اردیبهشت‌ماه در آن خانه که لیلی ۶۰ سال در آن‌جا زندگی کرده و جلال را «بابایی» صدا کرده، مراسمی داشته باشیم. البته خود من در عمرم خدمت جلال نرسیده‌ام و دروغ هم بلد نیستم بگویم.
خلاقی همچنین عنوان کرد: سیمین کتاب «سووشون» را پس از نوشتن به لیلی ریاحی داده که بخواند و بعد که آل احمد آن را خوانده، گفته است «عیال، تو که ما را کشتی!» و در ۱۷ شهریور همان سال جلال مرحوم شد. سیمین «کوه سرگردان» را هم نوشته و برای لیلی خوانده که الآن گم شده است. متأسفیم که ما دو سال نتوانستیم به آن خانه برویم. امیدوارم این کتاب هم به‌زودی پیدا شود.
سپس غلامرضا امامی گفت: سیمین دانشور علاوه بر خانم ریاحی، بخش‌هایی از «کوه سرگردان» را برای من هم خوانده بود. امیدوارم «کوه سرگردان» پیدا شود و ما از سرگردانی نجات پیدا کنیم.
مراسمی که برگزار نشد
همچنین در این مراسم محمد حسنی – مدیرعامل بنیاد ادبیات داستانی – عنوان کرد: سال گذشته در همین ایام می‌خواستیم این برنامه را با مشارکت یکی از دانشگاه‌ها برگزار کنیم که متأسفانه به دلیل تغییرات مدیریتی دانشگاه، آن برنامه برگزار نشد.
تفاوت زنان در آثار سیمین با آثار هدایت و چوبک
در بخش دیگری از مراسم نیز سیمین پناهی‌فر متنی را با عنوان «جنبه فمینیستی در آثار سیمین دانشور» خواند که در بخشی از آن گفت: سیمین دانشور در آثارش به زنان پرداخته و مظلومیت، از خودگذشتگی، عشق و عاطفه آن‌ها را به تصویر کشیده و همیشه آن‌ها را به خودآگاهی، پیشرفت و تعالی سوق داده است.
او ادامه داد: زنان آثار او به ارزش‌های دنیای مردانه به دیده تردید می‌نگرند، آن ارزش‌ها را به چالش می‌کشند و اندیشه سیاسی دارند و مثل زنان آثار صادق هدایت و صادق چوبک زن لکاته و زن اثیری نیستند. قهرمان‌های داستان‌های دانشور مانند خود او نبض زندگی‌اند. البته او حساب خود را با فمینیسم افراطی جدا کرده و به هیچ وجه آن را نمی‌پسندد. دانشور فمینیسم شرقی و ایرانی را مطرح کرده و معتقد بوده باید چنان شرایطی برای زنان فراهم شود که به زن بودن‌شان افتخار کنند.
همچنین در این مراسم مجری برنامه با اشاره به بخشی از سخنان حاضران، گفت: تمرکز بر بزرگی سیمین دانشور به این دلیل است که این برنامه بزرگداشت سیمین دانشور است. اگر این جلسه ویژه آثار صادق هدایت بود مطمئنا توجیهات و تحقیقات علمی بسیاری درباره اهمیت آثار او هم مطرح می‌شد.
شعرخوانی جواد محقق برای سیمین دانشور و جلال آل احمد، اجرای زنده موسیقی و پخش قسمت‌هایی از فیلم «بی سرو سیمین» از دیگر بخش‌های این مراسم بود.