«کمال مهر»خداوند چندین بار در قرآن کریم از سرنوشت افراد رباخوار سخن به میان آورده است و این موضوع در احادیث و سخنان ائمه نیز به چشم می‌خورد که می‌گویند سرنوشت رباخواران پر شدن شکمشان از آتش جهنم است و دیگر جزا‌هایی که ذکر شده است.
در همین راستا باشگاه خبرنگاران جوان قصد داریم امروز به بررسی ربا و انواع آن و همچنین جزایی که پروردگار برایشان در نظر گرفته استبپردازد، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
گناهکاری که خداوند شکم او را از آتش جهنم پر‌می‌کند!
یکی از مواردی که قرآن کریم به صراحتاً درباره آن سخن گفته و مردم را از ارتکاب به آن نهی فرموده، «رباخواری» است.
رباخواری از نظر قرآن کریم حرام است و رباخوار با این عمل به جنگ با خدا می‌رود.
امیرالمؤمنین (ع) در این خصوص می‌فرماید: هرکس ربا بخورد خداوند شکم او را از آتش جهنم پر‌می‌کند و به قدر آنچه که از ربا مال بدست آورده اگر در راه خدا انفاق کند، خداوند قبول نمی‌کند، همچنین رباخوار همیشه مورد لعنت خدا و فرشتگان است.
رسول اکرم می‌فرماید: هرکه ربا بخورد سرانجام او به فقر و بی‌چیزی می‌انجامد (نهج‌الفصاحه)
ربا چیست؟
قانونگذار در تعریف جرم رباخواری به موجب ماده‌ی ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی عنوان می‌دارد که: «هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل: بیع، قرض، صلح و امثال آن که جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید، ربا محسوب می‌گردد و جرم شناخته می‌شود. مرتکبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه‌ی بین آن‌ها علاوه‌بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.»
با عنایت به ماده‌ی فوق، درواقع ربا به معامله‌ای گفته می‌شود که طرفین با ایجاد قراردادی (در قالب عقد بیع، عقد قرض و…) توافق می‌کنند که شخصی بابت پولی که به دیگری قرض می‌دهد در سررسید مشخص، علاوه‌بر مبلغ اصلی موردقرض، سود اضافه‌ای از طرف دیگر قرارداد دریافت کند. در معامله‌ی ربوی دو شخص ربا‌دهنده (کسی که در ازای دریافت مبلغی، سود اضافه پرداخت می‌کند) و ربا گیرنده (کسی که مبلغی را قرض می‌دهد و سود اضافه را دریافت می‌کند) وجود دارد که به موجب قانون هر دو شخص مجرم و قابل‌مجازات می‌باشند (معاونت در معامله‌ی ربوی، به این صورت که با وساطت شخصی ارتکاب ربا تسهیل یابد هم به موجب قانون جرم انگاری شده است.) مگر در صورت وجود استثنائاتی که طبق شرع و قانون از آن صحبت شده است و در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
لازم به ذکر است که ربا به وسیله‌ی پرداخت و دریافت سود اضافی محقق می‌گردد که در معاملات ربوی این شرط دارای اجزائی ضروری است و درصورتی که عمل ارتکابی فاقد یکی از اجزای ذیل باشد از شمول ربا و ماده‌ی ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی خارج می‌شود:
۱. توافق و تراضی طرفین
به این معنی که بلافاصله و همزمان با انعقاد قرارداد و دریافت مبلغ موردنظر، طرفین صریحا یا ضمنا با هم توافق کنند که سود اضافه‌ای که به مبلغ اصلی قرض تعلق می‌گیرد، چه مقدار و در چه سررسیدی باشد. در غیر این صورت، اگر علاوه بر مبلغ مورد قرض، مقترض (کسی که مبلغی را قرض می‌گیرد) به‌صورت کاملا اختیاری و آزادانه مبلغ اضافه‌ای را به مقرض (کسی که به دیگری چیزی را قرض می‌دهد) پرداخت کند، چنین عملی ربا تلقی نمی‌شود.
۲. شرط مازاد
وجود این شرط برای تحقق ربا ضروری است و مقدار شرط مازاد باید به‌صورت کاملا قابل‌توجهی باشد که به اقتصاد فرد لطمه وارد کند.
۳. قبض و اقباض سود اضافی
به معنی دادن و گرفتن سود اضافی می‌باشد. درغیراین صورت حتی با پرداخت ربا دهنده، درصورتی که به قبض ربا گیرنده نرسد حتی در صورت توافق بر شرط اضافه در معامله‌ی ربوی، ربا محقق نمی‌شود.
اهمیت این شرط تا جایی است که صرف دریافت سند پرداخت وجه مازاد (مانند اعطای وکالت فروش منزل ربا دهنده به ربا گیرنده یا دریافت چک و سفته) بدون اخذ و قبض‌وجه یا مال موردنظر ربا تحقق پیدا نمی‌کند.
انواع ربا
به موجب ماده یک قانون، نحوه اجرای اصل ۴۹ قانون اساسی ربا بر دو نوع است:
- ربای قرضی: بهره‌ای است که مقرض طبق شرط، بنا و روال، از مقترض دریافت نماید.
- ربای معاملی: زیاده‌ای است که یکی از طرفین معامله، زائد بر عوض یا معوض از طرف دیگر دریافت کند، به شرطی که عوضین مکیل یا موزون و عرفا یا شرعا از جنس واحد باشند.
ربا و سرنوشت رباخواران در قرآن
در هشت آیه از آیات قرآن کریم درباره «ربا» سخن گفته شده است که ما بخشی از این آیات را همراه با تفسیر آن‌ها از تفسیر نور حجت‌الاسلام محسن قرائتی برای علاقه‌مندان می‌آوریم:
سوره بقره آیه ۲۷۸
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِىَ مِنَ الْرِّبَو اْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! تقواى الهى پیشه کنید و آنچه را از (مطالبات) ربا باقى مانده است، رها کنید، اگر ایمان دارید.
نکته‌ها
در آیات قبل به مفاسد ربا اشاره شده که ربا فرد و جامعه را از تعادل خارج و آشفته مى کند؛ «یتخبّطه الشیطان» و روشن شد که ربا در حقیقت کم شدن است، نه زیاد شدن؛ «یمحق الربا» اکنون نهى از ربا را صریحاً بیان مى کند. «ذروا مابقى من الربا»
در تفاسیرِ مجمع‌البیان، المیزان و مراغى نقل شده است که وقتى آیه تحریم ربا نازل شد، برخى از صحابه همانند خالدبن ولید، عباس و عثمان، از مردم مقدارى طلب از بابت ربا داشتند، آن‌ها در مورد طلبکارى خود، از پیامبر (ص) کسب تکلیف کردند و آیه فوق نازل شد. پیامبر (ص) بعد از نزول این آیه فرمود: عباس، عموى من نیز حق مطالبه ربا ندارد و قبل از همه، باید خویشان من دست از ربا بردارند. همچنان که در طى خطبه اى فرمود: «وکلّ ربا فى الجاهلیه موضوع تحت قدمىّ هاتین و اوّل ربا اَضع ربا العباس» تمام رباهاى مقرر در دوره جاهلیت را زیر پاى مى اندازم و از همه پیشتر رباهایى که براى عباس است.
پیام‌ها
- ۱- رباخوارى، از عادات زمان جاهلیت بود که مسلمانان صدر اسلام نیز به آن آلوده بودند. «یا ای‌ها الذین آمنوا… ذروا»
- ۲- تقوا، مرحله اى بالاتر از ایمان است. «یا ای‌ها الذین آمنوا اتّقوا اللّه»
- ۳- رباخوار، مالک بهره نمى شود و اسلام سود رَبَوى را به رسمیّت نمى شناسد. «ذروا مابقى من الربا»
- ۴- لازمه ایمان و تقوا، صرف نظر کردن از مال حرام است. «ان کنتم مؤمنین»
سوره بقره آیه ۲۷۹
«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ»؛ پس اگر چنین نکردید (بدانید که) اعلان جنگ با خدا و رسولش داده‌اید و اگر توبه کنید، (اصل) سرمایه‌هاى شما از آنِ خودتان است. (ودر این صورت) نه ستم مى کنید و نه بر شما ستم مى شود.
نکته‌ها
در اسلام، نه اجازه ربا و بهره کشى و استثمار داده شده و نه اموال مردم یک جانبه مصادره مى شود. در بعضى نظام ها، مالکیت ملغى و تمام اموال را از صاحبانشان مى گیرند و در برخى دیگر، استثمار و بهره کشى و ربا، به هر شکلى آزاد است.
پیام‌ها
- ۱- رباخوار، محارب با خداست. او باید بداند که در این جنگ، در یک طرف او قرار دارد و در طرف دیگر، خداوند جبّار. «فأذنوا بحرب من اللّه»
- ۲- رباخوارى، گناه کبیره است. چون اعلام جنگ با خداوند است. «بحرب من اللّه»
- ۳- رباخوار، گمان نکند با مردم محروم طرف است، بلکه خداوند به حمایت از محرومان برخاسته و از حقّ آنان دفاع مى کند. «بحرب من اللّه»
- ۴-، چون رباخوار محارب با خداست، از وظایف حکومت اسلامى مبارزه با رباخواراى است. «فأذنوا بحرب من اللّه»
- ۵ – براى محاربین با خدا نیز راه توبه باز است. «بحرب من اللّه… وان تبتم»
- ۶- رباخوار، تنها مالک اصل مال است، نه بهره آن. «فلکم رؤس اموالکم»
- ۷- براى نجات محرومان، اصل مالکیّت مردم را نادیده نگیرید و مالکیّت خصوصى در اقتصاد اسلامى پذیرفته شده است. «فلکم رؤس اموالکم»
- ۸ – سلطه‌پذیرى و سلطه‌گرى هر دو محکوم است، نه ظلم ببینید و نه ظلم روا دارید. «لاتَظلِمون ولا تُظلمون»
- ۹- انتقام ممنوع است. به رباخوار توبه کننده نیز نباید ظلم شود. «فلکم رؤس اموالکم لا تَظلمون ولا تُظلمون»
- ۱۰- به توبه کنندگان، نباید بخاطر خلاف‌کارى هاى پیشین ظلمى شود. سرزنش کسانى که قبلاً خلاف‌کار بوده اند ممنوع است. «فان تبتم… لاتَظلمون ولاتُظلمون»
- ۱۱- استقرار عدالت اقتصادى، از وظایف حکومت اسلامى است. «لاتَظلِمون ولا تُظلمون»
سوره نساء آیه ۱۶۱
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ الْرِّبَواْ أَضْعَفاً مُّضَعَفَهً وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! ربا (و بهره پول) را با افزودن هاى مکرّر نخورید، از خدا پروا کنید تا شاید رستگار شوید.
نکته‌ها
بیشتر بخوانید:دیرکرد بانک‌ها ربا بوده و حرام است
این آیه همراه با هشت آیه بعد، در میان آیات جنگ اُحد قرار گرفته است. شاید این امر به این جهت باشد که مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یک نظام دفاعى مؤثر است. جامعه اى که افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در کارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفق خواهند بود، ولى جامعه پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، یقیناً شکست خواهد خورد.
آیات تحریم ربا، در چند مرحله و به صورت تدریجى نازل شده است. گام اول، انتقاد از رباخوارى یهود بود: «و اخذهم الرّبا وقد نهوا عنه» گام دوم این آیه است که منع از رباى چندین برابر مى کند و در گام سوم، اسلام حتّى یک درهم ربا را تحریم و به منزله جنگ با خدا معرفى کرده است.
پیام‌ها
- ۱- ایمان، زیر بناى عمل به دستورات است. «یا ایّها الّذین آمنوا لاتاکلوا الرّبا»
- ۲- قبل از تحریم ربا، نمونه هاى زشت و برجسته آن تحریم شد. «اضعافاً مضاعفه»
- ۳- رعایت تقوا در مسائل اقتصادى بشدت لازم است. «لا تأکلوا الربا… اتقوا اللّه»
- ۴- رستگارى با رباخوارى بدست نمى آید، بلکه با تقوا حاصل مى شود. «لا تأکلوا الربا… واتّقوا اللّه لعلکم تفلحون»
- ۵ – رباخوار، نه در دنیا رستگار است، (به خاطر تشدید اختلافات طبقاتى که منجر به تفرقه و کینه محرومان و انفجار آن‌ها مى شود) و نه در آخرت. (به خاطر گرفتارى به قهر خداوند). «لا تأکلوا الربا… لعلّکم تفلحون»
انتهای پیام/