رختشوی خانه زنجان مکانی بود که مردم شهر لباس و رخت خود را در آن محل می‌شستند. چنین کاربری برای یک بنای عمومی در جهان مشابه ندارد یا کم‌نظیر است. این بنا در حال حاضر تعمیر و مرمت شده و به‌عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مردم می‌توانند از آن بازدید کنند. این بنا به جهت وجود هوای سرد در زمستان‌ها برای بانوان زنجانی ساخته شده است.
مقاله‌های مرتبط:
- راهنمای سفر نوروزی به استان زنجان
- مسجد جامع زنجان؛ تجلی مذهب و هنر
پیشینه
این بنا توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل بنا ساخته شده است. زمین آن را علی‌اکبر خان توفیقی، اولین شهردار وقت زنجان، خریداری کرد و در سال ۱۳۴۵ قمری به دستور او ساخته شده است. سبک و سیاق معماری این بنا را می‌توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد.
موقعیت مکانی
بنای تاریخی رختشویخانه زنجان در محل معروف به بابا جامال چوقوری (گودال باباجمال) در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته و دسترسی به بنای رختشویخانه از خیابان سعدی از طریق کوچه فرهنگ نیز امکان‌پذیر است.
کاربری
هدف از ساخت این رختشویخانه تامین امنیت و آسایش زنان در یک مکان سرپوشیده بوده‌است. از نظر تشابه کاربری چنین بنایی در هیچ قسمتی از ایران به این شکل دیده نشده، ولی از نظر معماری با مسجد عباسقلی خان و دروازه ارگ قابل مقایسه است. این بنا به طور عام‌المنفعه و شبانه‌روزی بوده و بابت استفاده از آن هیچ پولی از شهروندان دریافت نمی‌شده است.
بنای رختشویخانه شهر زنجان، هم‌اکنون مهم‌ترین موزه این استان است و در آن انواع لباس‌های محلی، زیورآلات، ابزار و وسایل مورد استفاده بانوان در معرض دید همگان قرار گرفته است.
مشخصات بنا
آب این محدوده که دارای فضاهای متعددی است از قنات قلعچه حاجی میربهاالدین تامین می‌شد. فضاهای این مجموعه را می‌توان به دو بخش مدیریت رختشویخانه شامل حیات و قسمت مسکونی و فضای اصلی شستشوی رخت با چهار قسمت تقسیم کرد. حیاط محوطه‌ای است به شکل مربع و مستطیل به میزان ۴۰۰ مترمربع (۳۲×۱۲ متر) شامل درختکاری و فضای سبز و اعیانی آن در جبهه شمالی محوطه به مقدار ۶۰ مترمربع شامل دو اتاق و یک ورودی است که این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به همدیگر متصل می‌کند. پلان و نمای این واحد مسکونی، دارای بار فرهنگی بوده و به سبک معماری سنتی شناخته‌شده‌ی زنجان احداث شده است. اجرای مخزن به روش قرقی بوده و آب‌بندی با ملات ساروج تا ارتفاع ۲ متر در دیواره ها و کف انجام شده است . در منتهی الیه طاق ها و دیوارسمت جنوبی، پنجره‌ای به منظور تبادل هوا بوده که در نوع خود قابل توجه است. مخزن آب انبار در باز سازی‌های اخیر این مجموعه به‌عنوان نمایشگاه تغییر کاربری داده است .
خزینه این رختشویخانه ۱۷ متر طول، ۵۵/۱۱ متر عرض و حدود ۸ متر ارتفاع دارد. فضایی شبیه تراس مشرف به فضای رختشویخانه وجود دارد که به عبارتی می‌توان آن را شاه‌نشین و محل مدیریت نامید. محل ورودی بنا به شبکه ارتباطی کوچه‌های شهر را پیدا می‌کرد و خانمی که گفته می‌شود همسر معمار این بنا بوده، کنترل و نظارت بر امور رختشویخانه را بر عهده داشت و در قبال این کار مبلغی ماهیانه دریافت می‌کرد. از معماری این فضا چنین استنباط می‌شود که معمار آشنایی کاملی به شیوه سنتی داشته که توانسته با کمک قوس‌ها و نورگیرها فضای دل‌انگیزی را در قسمت بالای انبار، سالن اصلی رختشویخانه و تردد افراد، ایجاد کند.
طراحی و اجرای فضای داخلی و اصلی بنای رختشویخانه دورنمای بسیار زیبایی دارد و سالن آن با ۱۱ ستون به‌طور قرینه به دو قسمت تقسیم شده است. این فضا از سالنی به عرض ۷/۱۳ متر، طول ۶۲ متر و مساحت زیربنای ۸۵۰ مترمربع برخوردار است. فاصله ۱۱ ستونی که به‌طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل شده و حدود آن را سنگ‌های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می‌کند.
محل شستشوی رخت به طور قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل شده است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می‌شود. در طرفین شرقی و غربی این حوض، دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه‌ی حوض دومی ساخته شده، امتداد می‌یابد. در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده است؛ به‌طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. در امتداد مجرای یاد شده، دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه‌ها را دور قرینه محاط می‌کند. عناصر و اندام‌های مزبور با کارگذاریِ سنگ‌هایِ حجاری شده از نوع تراورتن از یکدیگر مجزا شده و شکل یافته‌اند.
محل شستشوی رخت به چهار قسمت تقسیم شده است. ابتدای شستشو که از انتهای جریان آب است حوضچه‌ی مخصوص لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد با امراض ساری بوده و مجرای آبِ واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم، مخصوص لباس‌های نسبتا تمیز و محل آب‌کشی و حوضچه‌ی چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه‌ی آخری (اولین حوض از حرکت آب)، محل آب تمیز و آشامیدنی بوده است.
چنین مجموعه‌ای با عملکرد یاد شده، در هیچ جای ایران مشاهده نشده است؛ اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت‌شده در قوس‌ها و تویزه‌ها، با بناهای عام‌المنفعه‌ی هم دوره‌ی شهر زنجان قابل مقایسه‌اند. سیستم کلی آن را به‌سادگی می‌توان با مساجد عباسقلی خان، دروازه ارک، مسجد و تکیه‌ی قهرمان مقایسه کرد.
مجموعهی تاریخی رختشویخانه، در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
