موضوعی که نگرانی‌ها را نسبت به آینده سلامت جامعه ایرانی بیشتر می‌کند. استعمال دخانیات در بین نوجوانان مسئله‌ای است که کم کم چهره پررنگی در بین مشکلات کشورمان به عنوان یک کشور در حال توسعه به خود می‌گیرد. مسئولان، جامعه‌شناسان، پزشکان و گروه‌های بسیاری در این بین در کنترل مصرف دخانیات دخیل هستند، اما مطالعات نشان میدهد که نبود عوامل اجرایی در امر نظارت، از میزان اثر‌گذاری این ارگان‌ها در اجرای برنامه‌ها و قوانین مربوط می‌‌کاهد.
دکتر “غلامرضا حیدری”، رئیس مرکز تحقیقات کنترل دخانیات ایران در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از دغدغه‌های جامعه در ارتباط با کاهش میانگین سنی در مصرف دخانیات در کشور و البته ورود سیگار به مقاطع ابتدایی می‌گوید:
میانگین سنی شروع مصرف دخانیات در کشور به چند سال رسیده است؟
طبق آمار‌هایی که در یک دهه گذشته، در این ارتباط به دست آمده است، به وضوح، شاخص شروع مصرف دخانیات در جوانان و نوجوانان روبه کاهش است. در تحقیقات انجام شده در ۲۰ سال گذشته سن شروع در حدود اوایل دهه دوم زندگی افراد بوده است. در مدت زمان دو سال اخیر هم، این شاخص به سن ۱۳ سالگی کاهش پیدا کرده است.
با وجود رسیدن شاخص شروع مصرف دخانیات به ۱۳ سالگی، اما درصد کمی از افراد در این سن مصرف دخانیات را آغاز می‌کنند. اکثر افرادی که در دوران جوانی خود به مصرف دخانیات اعتیاد دارند، اولین تجربه مصرف خود را در حدود سنین ۱۸ یا ۱۷ سالگی داشته‌اند.خوشبختانه میانگین سنی در مصرف مواد مخدر در کشور هنوز روی ۱۸ سال است. اما با این وجود نمی‌توان منکر آمار افرادی شد که در ۱۳ یا ۱۴ سالگی اولین تجربه مصرف دخانیات خود را داشته‌اند.
اصلی‌ترین دلیل روی آوردن یک نوجوان به مصرف دخانیات در سنین پایین چه عاملی است؟
مهم‌ترین عامل در شروع مصرف دخانیات در سنین کم، مصرف قلیان در جمع‌های خانوادگی و دوستانه است. والدینی که سیگار را امر بسیار ناپسندی در زندگی فرزندانشان می‌بینند، به راحتی از مواجهه با مصرف قلیان در فرزندانشان می‌گذرند. همین امر موجب می‌شود تا بلافاصله بعد از تجربه قلیان فرد با رویکرد تفننی بودن اولین تجربه خود از مصرف سیگار را در سنین ۱۴ یا ۱۵ سالگی داشته باشد.علت بعدی نزدیکی و پابه پای الگوی جهانی بودن مصرف دخانیات در کشورمان است. ایران هم مانند تمامی کشورهای در حال توسعه، در بازه میانگین سنی مصرف جهانی دخانیات قرار دارد. در کشورهای پیشرفته این میانگین حدود ۱۴ سال است و در کشورهای در حال توسعه مانند ایران میانگین مصرف حدود ۱۸ سالگی است.
در کشورهای در حال توسعه این میانگین با آزادی نوجوانان و جوانان ارتباط مستقیم دارد. معمولا اعتیاد به سیگار، در نوجوانی با عنوان تفنن آغاز شده و در نهایت در سنین کم به اعتیاد منتهی می‌شود.مهم‌ترین مشکلی که در این بین موجب می‌شود تا شاهد چنین آماری در مصرف دخانیات در کشور باشیم، موضوع نبود برنامه مدون در امر پیشگیری و مبارزه با سوق پیدا کردن نوجوانان به سیگار است. در کشور هیچ برنامه‌ای برای بالا بردن سطح فرهنگ در بین افراد کم سن و سال در کشور وجود ندارد. این برنامه‌ها باید از سنین کم و حتی از دبستان‌ها آغاز شود. نبود این برنامه‌ها موجب شده تا امروز شاهد چنین نتایجی باشیم.
صحنه هایی که در شهر شاهد آن هستیم حاکی از این مسئله است که سیگار به مدارس ابتدایی نیز راه پیدا کرده. آیا در این ارتباط آمار و ارقامی وجود دارد یا اینکه تحقیقی برای ریشه‌یابی بروز چنین معضلی در کشور انجام شده است؟
خوشبختانه ورود سیگار به مدارس ابتدایی، هنوز در حد تجربه‌های محدود و شخصی باقی مانده است. مطالعه جامعی در این ارتباط در مراکز تحقیقاتی مبارزه با دخانیات انجام نشده است؛ اما پایین بودن این آمار هم نباید موجب شود تا مسئولان از این مسئله غافل شوند.یکی از مطالعات مصرف دخانیات در تهران، نشان داده است که در رده سنی ۱۳ تا ۱۷ سال حدود دو درصد پسران و یک درصد از دختران اولین تجربه مصرف دخانیات را در همین بازه داشته‌اند. البته این مطالعه نشان‌دهنده اعتیاد و یا عدم اعتیاد این گروه نبوده است.
مطالعه فوق به گونه‌ای انجام شده است که از نوجوان پرسیده می‌شده آیا در مدت زمان ۳۰ روز گذشته مصرف دخانیات داشته است یا خیر؟مسئله نگران کننده اینجاست که در مطالعه‌ای شبیه به مطالعه گفته شده اما در ارتباط با قلیان نتایج غیر قابل چشم پوشی به دست آمده است. در همین محدوده سنی و در مدت زمان ۳۰ روز قبل از پرسشگری، ۶ درصد پسر‌ها و سه درصد از دختر‌ها تجربه مصرف قلیان را داشته‌اند. بسیاری از آن‌ها به راحتی مطرح کرده‌اند که این تجربه در کنار خانواده و بدون کوچک‌ترین مانعی بوده است.
در حدود دو سال پیش برنامه‌ای مبنی بر عدم اجازه فروش سیگار به افراد زیر ۱۸ سال در واحد‌های پخش دخانیات اجرا شد. چه اتفاقی افتاد که در مدت زمان کوتاهی این برنامه متوقف شد؟
برنامه جلوگیری از فروش سیگار به افراد زیر سن قانونی بر اساس معاهده جهانی کنترل دخانیات آغاز شد. قانون جامع کنترل دخانیات در سال ۸۵ در کشور تصویب شد و مسئله ممنوعیت فروش به نوجوانان هم یکی از بند‌های همین قانون بود. ممکن است به‌نظر نیاید ولی در واقع هنوز هم فروش سیگار به افراد زیر ۱۸ سال ممنوعیت قانونی دارد.اما در این میان مشکل دیگری وجود دارد که در تصویب این قانون از چشم مسئولان پنهان ماند. آغاز این طرح و نصب اعلامیه‌ها و پوستر‌ها با مضمون ممنوعیت فروش به افراد زیر ۱۸ سال تأثیر سوء تبلیغاتی را به دنبال داشت. این تبلیغات این احساس را به نوجوانان ابلاغ می‌کرد که مصرف دخانیات نشانه و دلیلی برای بزرگ‌شدن است.
همین مسئله تمایل به مصرف را در نوجوانان بالا بردو چنین ممنوعیتی به عنوان یک عامل حاشیه‌ای باعث روی آوردن عده‌ای به مصرف دخانیات شد. زمانی که قرار است ممنوعیت‌هایی از این دست به ویژه در مورد جوانان و نوجوانان انجام شود باید ظرافت‌های بسیاری مورد توجه قرار گیرد. چنین قانونی نباید از طریق نصب پوستر و علنی شدن در جامعه جلو برود. باید اصل نظارت روی مسئله فروش معطوف باشد. به این طریق که فروش سیگار به افراد مختلف با ارائه کارت شناسایی انجام شده از و از پایه و اساس فرهنگ‌سازی شود.
قانون خوب است ولی در صورتی که روی مسئله نظارت تأکید داشته باشد. موضوع کنترل دخانیات در کشور بی‌صاحب مانده است و دلیل اجرایی نشدن درست آن هم همین مسئله است. فکر می‌کنم کاربردی‌ترین نکته در این میان هم همین موضوع باشد. دست‌اندرکاران مسائل آموزشی باید کاهش میانگین شروع مصرف دخانیات را جدی بگیرند. تمرکز اصلی باید روی مسئله ممنوعیت قلیان معطوف شود. تمایل حضور این رده سنی در قهوه خانه‌ها و سفره خانه‌های سنتی بسیار بالا است. همین مسئله آن‌ها را در معرض اولین تجربه‌هایی قرار میدهد که ممکن است به اعتیاد به سیگار ختم شود. بدنه نظارتی باید تلاش مضاعفی در این زمینه داشته باشد.