کمال مهر – پهپادهای جمهوری اسلامی ایران که در دل جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران متولد شده و در همان دوران عملیاتی شدند امروزه یکی از بازوان پرتوان نیروهای مسلح کشورمان برای اجرای هر چه بهتر وظایف خود هستند.

این روزها حوزه تأثیرگذاری این هواگردهای بدون سرنشین با قابلیت اطمینان و توانایی‌های عملکردی بالای خود به خارج از مرزهای کشور نیز رسیده و علاوه بر فروش محصول، فروش فناوری ساخت و تولید انبوه آن به کشورهای دوست نیز صورت گرفته است.

در این گزارش به معرفی یکی از دستاوردهای جدید در زمینه پهپاد (پرنده هدایت پذیر از دور) که در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح مورد بازدید ریاست جمهوری قرار گرفت، می‌پردازیم. در بین پهپادهای مختلف ایران نمونه‌هایی وجود دارد که به دلایلی شاخص شده‌اند. از جمله آنها پهپاد کرار است که با توجه به عدم رونمایی از پهپاد شاهد دارای موتور جت به عنوان اولین پهپاد ایرانی معرفی شده دارای این نوع موتور شناخته می‌شود.

به علاوه سرعت ۹۰۰ کیلومتر بر ساعت، برد تا ۱۰۰۰ کیلومتر، سقف پرواز ۷۵۰۰ تا ۱۲هزار متر و میزان محموله جنگی تا ۲۵۰ کیلوگرم از دیگر ویژگی‌های مهم این پهپاد هستند که به شاخص شدن آن کمک نموده‌اند.

کرار که برای اجرای مأموریت‌هایی همچون هدف سریع برای تمرین پدافند هوایی و پهپاد تهاجمی توسعه یافت در تابستان سال ۱۳۸۹ برای اولین بار با حضور رئیس جمهور وقت معرفی شد. اما نمونه جدید آن نیز اخیراً با حضور ریاست جمهوری رونمایی شد و همانطور که در گزارش «کرار مهاجم خستگی ناپذیر در برد ۱۰۰۰ کیلومتر» گمانه‌زنی کرده بودیم این نمونه از پهپاد کرار با قابلیت رهگیری اهداف هوایی به اجرای مأموریت می‌پردازد.

پیشرانه کرار از نوع توربوجت است که به همراه سایر زیرسامانه‌های مورد استفاده در این پهپاد در داخل کشور ساخته شده. آیرودینامیک، طراحی هواپیما، طراحی موتور که احتمالاً از انواع مشتق شده از موتور جت ایرانی طلوع-۴ است، سامانه‌های سوخت، سازه، مخابرات، الکترونیک، هدایت و کنترل و ناوبری از جمله زمینه‌های تخصصی به کار گرفته شده در طراحی و ساخت کرار است.

سامانه خلبان خودکار با قابلیت اجرای مأموریت بدون نیاز به ارتباط با ایستگاه زمینی، توانایی برنامه‌ریزی مجدد در حین پرواز و تغییر مأموریت، بسته شدن امکان ارتباط برای جلوگیری از نفوذ دشمن در سامانه هدایت و کنترل و برخورداری از سامانه‌های پیشرفته ناوبری از سایر دیگر ویژگی‌های عنوان شده برای کرار توسط مسئولان صنعت دفاعی است.

روش به کار گیری نمونه‌های فعلی کرار به صورت پرتاب از روی پرتابگر با یک پیشران راکتی سوخت جامد است که پس از اتمام انرژی آن رها شده و موتور جت خود پرنده کار تأمین توان آن را بر عهده می‌گیرد. پس از اتمام مأموریت نیز با رسیدن به منطقه مد نظر چترهای تعبیه شده، باز و بالشتک هوا در زیر پرنده فعال شده و عمل فرود انجام می‌شود.

بازیابی کرار در پایان مأموریت

البته گفته شده در نمونه‌های بعدی از ارابه فرود برای نشستن بر روی باند استفاده خواهد شد اما قابلیت پرتاب کرار این امکان را می‌دهد تا از مساحت کوچکی در نزدیکی صحنه عملیات یا نقاط نزدیک به مرز برای آغاز مأموریت استفاده نماید که به افزایش برد و مداومت پروازی هواپیما و راحتی به کار گیری آن در شرایط حمله گسترده دشمن و خطر زیر آتش بودن فرودگاه‌ها منجر می‌شود.

بدین ترتیب هر نقطه می‌تواند محل آغاز مأموریت کرار باشد و در شرایطی که به اذعان فرماندهان آمریکایی در عملیات طوفان صحرا، یافتن سکوهای پرتاب موشک اسکاد عراقی همانند گشتن به دنبال سوزن در انبار کاه بوده، دشمن برای از کار انداختن پهپادهای کرار قبل از پرواز در کشوری که بسیار بزرگتر از عراق است نیز کار بسیار بسیار دشوار و شاید عملاً ناممکنی را پیش رو دارد.

پهپاد کرار تا کنون با بمب‌های ۲۵۰ و ۵۰۰ پوندی و نیز موشک هوا به سطح ضد کشتی کوثر مشاهده شده بود. این موشک به عنوان یک سلاح ضد کشتی برد کوتاه، سبک و با پیشرانه راکتی سوخت جامد ساخته شده است. گونه کوثر-۳ با وزن ۱۲۰ کیلوگرم و برد ۲۵ کیلومتر دارای سر جنگی به جرم ۲۹ کیلوگرم بوده و به سرعتی نزدیک به ۰.۸ سرعت صوت می‎رسد.

همچنین با توجه به ساخته شدن بمب‌های هوشمند رعد۳۰۱ و نیز بمب هوشمند ۳۴۲ این سلاح‌ها نیز جزء تسلیحات کرار خواهند بود.

بمب هوشمند ۳۴۲ که دارای هدایت GPS یا ترکیب GPS/INS است با طول حدود ۱.۵ متر دارای جرمی کمتر از ۵۰ کیلوگرم بوده و مدت زمان پرواز آن ۳۵ ثانیه است. این بمب با برخورداری از سرجنگی ترکشی قابلیت مناسبی در انهدام مراکز تجمع غیرمحافظت شده دشمن و انهدام خودروهای سبک آنها خواهد داشت و چندین فروند از آن توسط کرار قابل حمل است.

اما گونه رهگیر پهپاد کرار که با نام کرار-۴ معرفی شده با موشکی به نام شهاب ثاقب به نمایش در آمد. موشک شهاب ثاقب در واقع نام یک موشک سطح به هوا است که توسط وزارت دفاع در دهه ۱۳۷۰ ساخته شده.

شهاب ثاقبِ پدافند هوایی، موشکی با جرم حدوداً ۸۴ کیلوگرم با ۱۳.۵ کیلوگرم سرجنگی ترکشی است که به واسطه پیشران سوخت جامد خود، بیشینه سرعت ۷۴۰ متر بر ثانیه (حدود ۲.۲ برابر سرعت صوت) را کسب می‌کند. برد این موشک در حالت سطح به هوا به ۸.۸ تا ۱۱ کیلومتر در برابر اهداف مختلف می‌رسد.

موشک سطح به هوای شهاب ثاقب

اما موشک شهاب ثاقب نمایش داده شده با پهپاد کرار شباهت بالایی به موشک شفق دارد که چندی پیش به عنوان سلاحی جدید برای بالگرد کبرا در مأموریت ضد زره و ضد شناور معرفی شده بود.

شفق، موشکی هوشمند است که با استفاده از جستجوگر IIR روی هدف خود قفل می‌کند و با برد ۸ تا ۱۰ کیلومتر، سرعت آن ۲ تا ۲.۷ ماخ است. بنا بر اطلاعات منتشر شده این موشک ۶۰ کیلوگرمی‌توانایی نفوذ ۱ تا ۱.۵ متر در انواع زره تانک و شناور را داشته و دقت اصابت آن ۳۰ سانتیمتر مربع در فاصله ۱۰ کیلومتر است.

از مهمترین مزیت‌های موشک شفق، سهولت در به کار گیری و عدم نیاز به ایستایی بالگرد شلیک کننده در مقابل هدف بوده که نشان‌دهنده قرار گیری آن در رده موشک‌های شلیک کن و فراموش کن است.

شفق یکی از اولین موشک‌های بومی است که از جستجوگر تصویری فروسرخ (IIR) استفاده می‌نماید. این نوع جستجوگر، قابلیت ردگیری اهداف زرهی و شناوری را از تمام زوایا دارد، از مقاومت نسبتاً بالایی نسبت به اخلال(جمینگ) و فریب برخوردار بوده و حساسیت بسیار بهتری در تشخیص اهداف دارد.

همچنین برخلاف جستجوگرهای اپتیکی مرئی که تنها در روز و شرایط آب و هوایی مساعد قابلیت فعالیت دارند جستجوگر تصویری حرارتی در شب و شرایط نامساعد با درصدی کاهش برد توان عملیات دارد.

در حالی که تصور می‌شد موشک به نمایش درآمده با پهپاد کرار در بازدید ریاست جمهور از وزارت دفاع در اسفند ماه سال ۹۲ همان موشک شفق باشد در رونمایی اخیر مشخص شد این موشک نیز شهاب ثاقب نامیده شده است. در هر صورت شفق و شهاب ثاقبِ پهپاد کرار، از موشک سطح به هوای شهاب ثاقب مشتق شده‌اند.

پهپاد کرار در بازدید رئیس جمهور از وزارت دفاع در اسفند ماه ۱۳۹۲

موشک شهاب ثاقب پهپاد کرار با توجه به اصل و ریشه خود و نیز نمونه هم خانواده‌اش یعنی شفق احتمالاً جرمی در حدود ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم دارد. در این موشک نیز مانند شفق از عملگرهای آیرودینامیکی برای کنترل موشک اثری دیده نمی‌شود. همچنین نوع سامانه هدفگیری و هدایت آن نیز نامشخص است.

با توجه به دماغه پهن (Blunt) این موشک احتمال به کار گیری حسگرهای راداری منتفی است زیرا این حسگرها نیازی به چنین شکل دماغه‌ای ندارند.

بیشینه سرعت موشک شهاب ثاقبِ پهپاد کرار نیز تحت تأثیر همین شکل دماغه نسبت به شهاب ثاقب پدافند هوایی به طور کلی کاهش خواهد یافت. اما با توجه به سرعت پروازی بسیار بالای پهپاد کرار احتمالاً این افت سرعت جبران می‌گردد.

در حالی که ایفای نقش رزمی هوا به هوا توسط پهپادها در نقشه راه ۲۰۲۵ نیروی هوایی آمریکا پیش‌بینی شده اما جمهوری اسلامی ایران با توجه به پیشرفت‌های شگرف خود در زمینه پهپادها تا کنون ۲ پهپاد با مأموریت هوا به هوا معرفی کرده است. یکی پهپاد سریر متعلق به قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء ارتش و دیگر پهپاد کرار-۴.

هر چند تا به حال چندین بار پهپادها قربانی موشک‌های هوا به هوای جنگنده‌های سرنشین‌دار شده‌اند که در یکی از این موارد، تنها شلیک یک پهپاد به جنگنده سرنشین‌دار نیز به صورت ناموفق ثبت شده اما کارشناسان خارجی ابراز داشته‌اند، تحلیل همه این درگیری‌های هوایی نشان‌دهنده یک واقعیت بوده است: “جنگنده سرنشین‌دار برای هدف قرار دادن پهپادها با توجه به ابعاد کوچک و سرعت پائین آنها مجبور شده تا فاصله‌ای کم و بعضاً کمتر از شعاع دید چشمی به آن نزدیک شده و موشک خود را شلیک کند.”

در واقع مورد اصابت قرار دادن یک هدف دارای سرعت کم و با ابعاد کوچک با بازتاب راداری و حرارتی پائین کار ساده‌ای نبوده و در مقابل به عقیده کارشناسان، پهپادها با بهره‌گیری از حسگرهای متعدد خود راحت‌تر می‌توانند هواپیمای جنگنده را شناسایی و ردگیری نمایند.

این در حالی است که اگر پهپادها بتوانند بالگردها، پهپادها و در گام بعدی هواپیماهای تهاجم زمینی و پشتیبانی نزدیک و نهایتاً موشک‌های کروز ضد اهداف زمینی که عموماً سرعت‌هایی در حدود ماخ ۰.۶ تا ۰.۸ دارند را به طور مؤثری تهدید کنند، کار بزرگی برای شبکه پدافند هوایی نیروی مدافع انجام داده‌اند و در آینده و با توسعه‌های بیشتر می‌توان به انهدام جنگنده‌ها توسط پهپادها اطمینان بیشتری داشت.

پهپاد ایرانی سریر با مأموریت درگیری هوایی مجهز به دو موشک از رده دوش‌پرتاب‌های سطح به هوا با برد حدود ۵ کیلومتر است که در زمره پهپادهای دارای موتور ملخی و سرعت پروازی احتمالاً کمتر از ۳۰۰ کیلومتر بر ساعت توسعه یافته.

لازم به ذکر است پهپاد آمریکایی پریدیتور که دارای موتور ملخی و پیستونی است و تنها شلیک یک پهپاد به جنگنده (میگ-۲۵ عراقی در سال ۲۰۰۲) را ثبت کرده نیز از یک موشک استینگر استفاده کرده که در واقع موشکی سطح به هوا است که در نقش هوا به هوا هم به کار می‌رود.

اما به نظر می‌رسد متخصصان وزارت دفاع با علم به نقاط قوت و ضعف پهپادها و با بهره‌گیری از تجارب گرانبها و کم نظیر نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی هشت ساله، پهپادهای سریع‌تر دارای موتور جت کرار را نیز برای نقش رهگیری هوایی مناسب دیده‌اند که ضمناً نشان‌دهنده تعریف نقشی جدید برای رهگیری هوایی توسط پهپادها در نیروهای مسلح ایران است.

این پهپاد فعلاً با تجهیز به موشکی از نسل شهاب ثاقب که ممکن است در آینده شاهد تغییراتی در شکل ظاهری آن باشیم وارد مأموریت هوا به هوا شده است. کرار-۴ احتمالاً قابلیت حمل تا ۳ فروند از این موشک را دارد. همچنین برخی از موشک‌های هوا به هوای موجود نیز کاندیدای نصب روی پهپاد رهگیر کرار-۴ هستند.

امکان پرواز کرار از هر نقطه برای دفاع هوایی، اوج‌گیری مناسب، ابعاد کوچک و سطح مقطع راداری کم از نکات مثبتی هستند که می‌تواند به اجرای موفق مأموریت‌های رزم هوایی توسط کرار-۴ کمک کند.

به علاوه عدم توان دشمن در شناسایی پهپادهای کرار پیش از شروع پرواز آنها که به معنی امکان بالاتر حضور کرارها در آسمان است منجر بالا رفتن هزینه تهاجم هوایی دشمن و کاهش ضریب موفقیت آن خصوصاً در صورت به کار گیری چند پهپاد کرار برای پشتیبانی از یکدیگر خواهد شد.

همان‌طور که اشاره شد در نقشه راه ۲۰۲۵ نیروی هوایی آمریکا ایفای نقش مأموریت‌های درگیری هوایی برای پهپادها پیش‌بینی شده است.

بنا بر این نیروهای مسلح ایران با شروع به کار گیری پهپادها در نقش رزم هوایی، ۱۰ سال زودتر از بزرگترین توسعه دهنده فناوری پهپاد، آن هم در شرایطی که امکان رویایی با انواع اهداف هوایی متخاصم از پهپادها تا هواپیماهای جنگنده را پیرامون و بعضاً در فضای کشورمان دارند فرصت کسب تجربیات عملیاتی و اصلاح و بهبود پهپادهای رهگیر خود خصوصاً با تجهیز بیشتر پهپاد کرار-۴ به حسگرها و تسلیحات لازم برای رزم هوا به هوا به صورت مستمر را قبل از آماده شدن دشمن خواهد داشت.