روزنامه خبر نوشت: نزدیک به ۲۰ سال است که مهمان خانه خیلی‌هاست؛ مهمانی خوش‌بر و رو و خوش‌برخورد و جذاب که جای خودش را باز کرده و دیگر کمتر خانه‌ای را می‌توانی پیدا کنی که میزبان این مهمان ناخوانده نشده باشد.
خیلی‌ها زمان ورود ماهواره به خانه ایرانی‌ها را فروردین ماه سال ۷۳ می‌دانند و برخی هم برایش قدمتی طولانی‌تر قائل هستند اما چیزی که همه در آن اشتراک نظر دارند این است که از زمان ورود ماهواره به ایران تا امروز، شاهد سه‌چهار مرحله تغییر هم از نظر محتوایی و هم از نظر فرم و شکل ظاهری در برنامه‌های ماهواره‌ای بوده‌ایم؛ تغییراتی که سبب شده این مهمان، جای خودش را در خانواده‌های ایرانی محکم کند و به جزئی لاینفک تبدیل شود.
اگر زمان ورود ماهواره به ایران را فروردین ۷۳ بدانیم، ۱۰ ماه بعد، یعنی ۲۳بهمن ماه همان سال، مجلس قانونی درباره منع‌استفاده از تجهیزات دریافت ماهواره را در ۱۱ماده و چهار تبصره تصویب کرد و سه روز بعد، این قانون به تأیید شورای نگهبان رسید.
بعدها و در روند اجرایی ماده ۳ و ۱۱ آن یک آیین‌نامه اجرایی در ۱۴ماده تصویب شد که در حال حاضر این آیین‌نامه ملاک عمل در برخورد با دارندگان تجهیزات ماهواره‌ای است. طبق آنچه در این قانون آمده، ورود، توزیع و استفاده از تجهیزات دریافت از ماهواره جز در مواردی که قانون تعیین کرده، ممنوع است و وزارت کشور موظف شده با استفاده از نیروهای انتظامی نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت ماهواره اقدام کند، حتی در ماده ۴ قانون، به دستگاه‌های فرهنگی دستور داده شده اثرات مخرب استفاده از برنامه‌های این وسیله را تبیین کنند. همچنین برای واردکنندگان، تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان نیز مجازات نقدی ۱۰ تا ۱۰۰میلیون ریالی در نظر گرفته شده و استفاده‌کنندگان هم به پرداخت از یک‌میلیون تا سه‌میلیون ریال محکوم می‌شوند.
از زمان تصویب این قانون تا الان، همواره یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های مسئولان فرهنگی و حتی انتظامی کشور، شیوع و رواج این تجهیزات بوده و است و در مقاطع مختلف، شاهد برخوردهای قهری و ضربتی برای جمع آوری این قارچ‌های به سرعت تکثیر شده بوده و هستیم.
مهمان جذاب و خوش‌رنگ و لعاب وارد می‌شود
اگر بخواهیم برای تحولات شبکه‌های ماهواره‌ای دوره در نظر بگیریم، شاید بشود به دو دوره این تحولات را تقسیم کرد؛ دوره اول دوره‌ای است که ایرانی‌ها شاهد شبکه‌های فارسی‌زبان خاصی نبودند و بیشتر به تماشای شبکه‌های ترک و عرب می‌نشستند؛ شبکه‌های فارسی‌زبانی که آن اوایل وجود داشت نه از نظر محتوا راضی‌کننده بود و نه تعداد قابل‌توجهی داشت، به همین دلیل ایرانی‌ها به دیدن شبکه‌هایی که زبانشان را نمی‌فهمیدند اکتفا می‌کردند.
در آن زمان کانال‌های تلویزیون از تعداد انگشتان یک دست بیشتر نبود و برخی کانال‌ها حتی برای پخش برنامه محدودیت زمانی داشتند. سریال‌ها و فیلم‌های تلویزیونی کمتر ساخته می‌شدند و تکرار و برنامه‌های غیرجذاب، به جذاب‌تر شدن این مهمان ناخوانده کمک می‌کرد.
همچنین اوایل دهه ۷۰، مردم تازه از جنگ و تبعات آن خلاصی پیدا کرده بودند و برایشان دیدن رنگ و لعاب زندگی‌های مدرن آن طرف آبی جذابیت داشت. دیدن رفاهی که در این شبکه‌ها نشان داده می‌شد و رنگ و شادی و تبلیغات مسحورکننده، ملت را مجذوب می‌کرد، طوری که دیگر کمتر پیش می‌آمد تلویزیون خودمان را به تلویزیون آن طرف آبی ترجیح دهند.
در آن زمان، اکثر خانواده‌ها برای استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای محدودیت قائل بودند و برای مثال، به فرزندانشان اجازه استفاده نمی‌دادند یا محدودیت استفاده زمانی هم برای خود و هم سایر اعضای خانواده ایجاد می‌کردند.
اپیدمی داشتن ماهواره کم‌کم همه‌گیر شد و البته بگیر و ببندها و ممنوعیت‌ها هم در کنجکاوی و علاقه مردم به این پدیده نوظهور بی‌تأثیر نبود. هرچه بیشتر از مضرات ماهواره و برنامه‌هایش گفته می‌شد، افراد بیشتری تمایل پیدا می‌کردند ببینند آن طرف آب چه خبر است!
باوارد شدن به دهه ۸۰، کم‌کم بر تعداد شبکه‌های فارسی‌زبان افزوده شد و این شبکه‌ها صرفاً برای مخاطب فارسی‌زبان ایجاد شده و گسترش یافتند. این شبکه‌های فارسی‌زبان علاوه بر توسعه کمی، از نظر کیفیت هم بالا رفتند و با علم و شناخت کامل از مخاطبشان، توانستند هرچه بیشتر در دل خانواده‌ها جاز باکنند.
شاید به درستی نتوان آمار روشنی از تعداد شبکه‌هایی که ایرانی‌ها مخاطب آن هستند به‌دست‌آورد اما به لحاظ فنی در جهان بیش از ۲۰۳ ماهواره تلویزیونی فعال است و این تعداد ماهواره، با گیرنده‌ها و دیش‌های معمولی، امکان دریافت ۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ کانال ماهواره‌ای را در ایران فراهم می‌کنند.
در این بین نزدیک به ۴۰۰ شبکه کانال خاص موزیک هستند، حدود ۲۵۰ کانال مخاطب خاصشان کودک و نوجوان است، نزدیک به ۱۰۰ شبکه به مد و لباس اختصاص دارد و تعداد قابل‌توجهی از صبح تا شب و پشت‌سر هم فیلم و سریال پخش می‌کنند. از بین این شبکه‌ها بیش از ۴۰ شبکه فارسی‌زبان فعال هستند که مخاطبشان فقط و فقط فارسی‌زبانان هستند.
مخاطبان فعلی ماهواره با گذشته فرق کرده‌اند. سطح سواد و سلیقه متفاوت شده و شبکه‌هایی که تا پیش از این مخاطب توده را جذب می‌کردند، چنانچه سطح کیفی و کمی خود را بالا نبرند، از رقابت عقب می‌مانند. خیلی از شبکه‌ها هم هستند که با دانستن علم مخاطب‌شناسی، جایگاه خودشان را قرص کرده‌اند و پای ثابت اوقات بیکاری، تنهایی و فراغت مخاطبانشان شده‌اند.
چرا ماهواره می‌بینید؟
اگر این سؤال را از مردم و از کارشناسان مرتبط بپرسیم، جوابی که دستگیرمان می‌شود را می‌شود در یک جمله ساده خلاصه کرد: «علاقه به دیدن چیزهایی که در تلویزیون خودمان نمی‌بینیم!»
کارشناسان معتقدند دلیل اصلی و مهم روی آوردن مردم به شبکه‌های ماهواره‌ای در ابتدا، برآورده نشدن نیازهای آنان در شبکه‌های داخلی است. زمان پیدایش و ورود تجهیزات ماهواره‌ای به ایران، برنامه‌ها نه از نظر کمی و نه از نظر کیفی مطلوبیت لازم نداشتند و در برخی ایام سال، برنامه‌ها با افت شدید و چشمگیری مواجه می‌شدند و تعداد شبکه‌ها و برنامه‌ها به نیازهای مخاطب پاسخ نمی‌داد.
غیوری، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی علاوه بر بیان مسئله بالا معتقد است: به همه این عوامل می‌توان خصلت ذاتی انسان یعنی تنوع‌طلبی و کنجکاوی‌‌اش در دانستن و دیدن را اضافه کرد. این کارشناس می‌گوید: «در شبکه‌های بیگانه به دلیل رعایت نشدن برخی حریم‌ها و خط قرمزها صحنه‌هایی نمایش داده می‌شود که انسان با خاصیت ذاتی کنجکاو بودن و تنوع‌طلب‌بودن را به خودش جذب می‌کند. وقتی یک جامعه خوراک فکری و فرهنگی نداشته باشد و دغدغه‌هایش هدفمند نباشند، به راحتی سراغ ارضای تمایلات تنوع‌طلبی رفته و ایجاد ممنوعیت‌های بیرونی هم برایش بی‌تأثیر است.»
در این بین نمی‌توان از نقش تنوع شبکه‌های ماهواره‌ای هم چشم پوشید؛ شبکه‌هایی که اختصاصاً به موضوعات خاص مثل ورزش، موسیقی، فیلم، هنر و… می‌پردازند و تعداد هر کدام از دسته‌ها بیشتر از دو برابر تعداد کل شبکه‌های داخلی فعلی ماست.
استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای در برخی خانواده‌ها و فرهنگ‌ها آنقدر رایج شده و این پدیده به گوشت و پوستشان نفوذ کرده که حتی تصورش را هم نمی‌کنند که یک روز نباشد.
وقتی عادت کرده باشی با کنترل تلویزیونت صدها شبکه را بالا و پایین کنی، سخت است تحمل کردن تلویزیونی که ۲۰-۱۰شبکه دارد و آن هم اکثر اوقات سریال‌ها و فیلم‌های تکراری پخش می‌کند.
هستند کسانی هم که به دیدن ماهواره عادت کرده‌اند و نه فقط به این خاطر که تلویزیون داخلی برنامه خوب ندارد و برایشان جذاب نیست که به خاطر عادتی که کرده‌اند می‌نشینند پای ماهواره.
عده‌ای معتقدند اگر در همان سال‌هایی که ماهواره پا به کشور گذاشت، مانند الان تعداد شبکه‌های تلویزیونی از نظر تعداد بیشتر و ۲۴ ساعته بود، شاید مشکلی که الان وجود دارد، وجود نمی‌داشت.
شبکه‌های ماهواره‌ای و تغییر در سبک زندگی
شبکه‌های ماهواره‌ای علاوه بر سرگرم کردن مردم، در تغییر سبک زندگی آنها نیز بی‌تأثیر نبوده‌اند. در هر حال هر رسانه‌ای رسالت رساندن پیامی را دارد که گاهی این پیام را نمی‌توان مجزا از اهداف فرهنگی و سیاسی منتشرکنندگانش دانست.
جدا از بحث درباره شبکه‌هایی که اهداف خاص را برای مخاطبان خاص دنبال می‌کنند، شبکه‌هایی هم هستند که برای فرهنگ خودشان برنامه می‌سازند و تفاوت فرهنگ‌ها و ناهمخوانی آنها با فرهنگ ایرانی و اسلامی ما باعث بروز مشکلاتی می‌شود. وقتی هر روز با الگوهای خاصی از قبیل الگوی خوردن، پوشیدن، دکوراسیون منزل، لباس و آرایش و حتی رفتار و منش مواجه می‌شویم که پیش از آن در فرهنگمان نبوده، ناخودآگاه و به مرور زمان تأثیرات آن را در سبک زندگی‌مان مشاهده می‌کنیم.
در حال حاضر تأثیر مستقیم ماهواره بر شیوه رفتار اجتماعی، طرز پوشش، سلیقه، همسرداری، تعامل با دوستان و تربیت فرزندان کاملاً مشهود است. ترویج خشونت، افزایش بی‌بند وباری و کم شدن حیا، سست شدن بنیاد و افزایش اختلافات خانوادگی، مصرف‌زدگی و علاقه به تجمل و اعتیاد به این شبکه‌ها از عوارض دیگری است که اندرمضرات شبکه‌های ماهواره‌ای ذکر می‌شود اما چیزی که برای همگان واضح است این است که آفند با هر وسیله‌ای که صورت بگیرد، پدافند آن هم باید از همان جنس باشد و بهتر است فعالان و برنامه‌ریزان سیاسی و فرهنگی، با شناختن جنس و هدف رسانه، از همین وسیله قدرتمند به نفع خود استفاده کنند تا این تهدید برایشان به فرصت تبدیل شود.