برخلاف تصورات و باورهای عموم مبنی بر اینکه مد و لباس نخستین بار از غرب وارد کشور شد بنیانگذار “فشن” ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زریاب بوده که اصلیتی ایرانی و کرد داشته است. این موسیقیدان ایرانی در سال ۷۸۹ به دنیا آمد و غیر از ورود به دنیای مد مبتکر ساز موسیقی بربط هم بوده است.
زریاب مبتکر مد و لباس آقایان و حتی دکوراسیون بود و مردها در آن زمان به تبعیت از او موهای خود رابلند کرده و از سدر و رزماری برای صافی موهای خود استفاده می کردند. این ایرانی در فصول مختلف سال لباسهای رنگارنگ با طراحی های ویژه بر تن می کرد و حتی مردم اسپانیا و ترکیه و خاور دور را تحت تاثیر پوشش خود قرار داد. پوشش او شبیه به دراویش بود. برای همین دکتر علی اکبر ولایتی (تاریخ دان) در کتابی وی را نخستین سلبریتی دنیا عنوان کرده است.
مد و لباس از قاجار تا وزارت ارشاد دولت دهم
قاجار تا پهلوی: مدگرایی و مد در ایران از زمان قاجار و با سفر ایرانیان به غرب آغاز شد. در آن زمان درباریان به دنبال توسعهٔ روابط دیپلماتیک با قدرت‌های اروپایی طی سفر به اروپا برای نخستین بار با پوشش‌های غربی آشنا شدند، همچنین دانشجویانی که برای ادامهٔ تحصیل به اروپا رفته بودند نیز زمینهٔ تغییر دیدگاه نسبت به سبک پوشش را فراهم آوردند. در زمان سلطنت محمدرضا شاه از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ به دلیل افزایش ارتباطات با کشورهای غربی و آمریکایی سیر تحول لباس و همگون شدن آن با البسه خارجی بیشتر شد.
دوران بعد از انقلاب: بعد از انقلاب و کاهش فراگیری مد و فرهنگ غربی در سطح جامعه و حتی در شهرهای بزرگ، فرهنگ پوشش ایرانیان دچار تحول شد و میل به ساده‌زیستی، دوری از مد و جنگ ایران و عراق، باعث شد مد در دهه ۶۰ شمسی به حاشیه برود. با پایان جنگ و از میان رفتن الزامات خاص اقتصادی و سیاسی آن و آغاز دوره تاثیر همه جانبه رسانه‌هایی چون ویدئو و ماهواره، دوباره موج مدگرایی در جامعه آغاز شد. کاهش سختگیری‌ها و افزایش واردات لباسهای خارجی هم در تشدید این فضا موثر بود بطوریکه در دهه ۷۰ کم‌کم شلوارهای پارچه‌ای جای خود را به جین‌های تنگ داد و پیراهن‌های معمولی مردانه به تی‌شرت تبدیل شد.
دهه ۸۰: سرعت تحول مد در دهه ۸۰ به علت ظهور اینترنت در خانه‌های مردم بسیار بالا بود، به طوری که شاید هر سال یک مد در جامعه می‌آمد و برچسب “دمده” یا “از مدافتاده” به لباسهای نه‌چندان کهنه داخل کمدها می‌خورد. مانتو فروشی‌ها آنقدر زیاد و متنوع بودند که قیمت آن کمتر با افزایش روبه‌رو می‌شد و جزو متنوع‌ترین و ارزان‌ترین تن‌پوش‌های دهه ۸۰ بودند. در اواخر دههٔ هشتاد آشفتگی بازار پوشاک دولت مردان ایرانی را متوجه کرد که تاکنون از این عرصه وسیع رقابتی غفلت کرده‌اند و آنان را وادار کرد تا به طراحی لباس به عنوان یک ابزار فرهنگی توجه داشته باشند و به همین جهت ساماندهی مد و لباس به وزارت ارشاد واگذار شد.
این وزارتخانه با برگزاری مسابقهٔ طراحی مد و لباس فجر هنرمندان را به رقابت کشاند و برای اولین بار در ایران طراحی مد و لباس به عنوان یک هنر در کنار هنرهای دیگر مطرح شد. پس از آن و در آغاز دههٔ نود شوهای زندهٔ لباس و انواع نمایشگاه‌ها فرصت پیدا کردند خود را به عرصهٔ ظهور برسانند و حتی مؤسساتی در زمینهٔ پژوهش پوشاک ایرانی به ثبت رسیدند.
نخستین مانکن های ایرانی
هر چند که مد و لباس ایرانی و اسلامی شعار مسئولان فرهنگی دولت نهم و دهم قرار گرفت ولی تولد نخستین مدل ها در اواخر دهه ۸۰ حاشیه هایی را به همراه داشت. محمدرضا گلزار نخستین مانکن مرد بود که بر تابلوهای بزرگ تبلیغاتی (تبلیغات البسه ایکات) قرار گرفت. بعد نوبت بهرام رادان بود که در کنار برند شرکت ال جی به مانکن تبلیغاتی تبدیل شد. البته این شوی مانکن ها تنها به هنرمندان جوان و خوش چهره منتهی نشد و پای هنرمندان پیشکسوت هم به عرصه مدگرایی باز شد.
حضور جمشید مشایخی در تبلیغات ال جی، مهران مدیری و پژمان بازغی در تبلیغات چای و حمیدگودرزی و سحرذکریا در تبلیغات پوشاک چرم، کریم باقری و عابدزاده و حسین رضا زاده در تبلیغات بانک و شرکتهای تجاری هم در نوع خود تاثیرگذار بود. البته برخی کارشناسان و منتقدان این رویه را ناپسند و برخی هم نوعی امرار معاش و حق مسلم هنرمندان و چهره‌ها دانستند.
مد و لباس در سیاست خارجی/ بازی مانکن ها در ۱+۵
البته مد و لباس تنها به بازیگران و هنرمندان منتهی نمی شود بلکه حتی وارد سیاست هم شده است تا جائیکه در تعاملات کشورها و میزهای دوستی نقش به سزایی ایفا می کند. این موضوع در مذاکرات اخیر ایران و ۱+۵ به وضوح مشاهده شد. دو دور مذاکره، دو لباس، دو پیام به چشم می خورد. کاترین اشتون رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا و رئیس هیات مذاکره‌کننده گروه ۱+۵ با هیات ایرانی، در مذاکرات ژنو (۱۸ آبان – Nov 9) همچون مذاکرات قبلی (۲۲ مهر- ۱۶ Oct ) به سبک و سیاق بانوان ایرانی «کت‌مانتو» بلندی تا روی زانو اما این بار به رنگ «قرمز مگنتا» به تن دارد. اشتون در دور دیگری از مذاکرات رنگ «آبی نفتی» را انتخاب کرده بود. اما انتخاب‌های کاترین اشتون سیاستمداری با «لبخند مهربان» و «دندان‌های آهنین» چه پیامی می‌تواند به طرف مذاکره‌کننده ایرانی انتقال دهد؟ که این در نوع خود قابل تامل است.
لباس قرمز و سرمه ای کاترین اشتون در مقابل ایران: به عنوان مثال لباس «قرمز مگنتا» نامش را از شهر «مگنتا» در شمال ایتالیا گرفته که به معنای «شکوه و پیروزی شخصی» است. بنابراین ترکیب رنگ‌های تند اکسپرسیونیستی قرمز مگنتا و طبیعت انتزاعی و غرابت احساسی است.
رجز خوانی با لباس در مقابل صدام حسین: البته کاترین اشتون وقتی معاون تونی بلر، نخست‌وزیر انگلیس بود در جنگ افغانستان و عراق، ترکیب لباس قرمز مگنتا و سورمه‌ای پارما را می‌پوشید که برداشت انتزاعی آن ایجاد رعب و وحشت برای صدام حسین بود. وقتی صدام مفهوم رنگ قرمز مگنتا و سورمه‌ای پارما را از خانم ضاحا حدید طراح و معمار پرآوازه انگلیسی عراقی‌الاصل پرسیده بود حدید در پاسخ گفته بود این ترکیب یعنی معماری شرایط جدید با من است و گرنه خاطره و ویرانی را به ارث می‌برید.
با توصیف و مروری بر وضعیت مد و لباس در گذشته ایران و حتی تاثیر آن بر سیاست خارجی ورود به موضوع پدیده ای با عنوان “مانکن” قابل تامل است. مانکن زدگی، مانکنیسم، مانکن جنسی و عناوین دیگر از جمله دغدغه های جامعه امروزی است و در میان آسیبهای اجتماعی نوظهور بررسی و ارزیابی می شود.
مانکن روزی ۱ میلیون تومان!
مزون ها، فروشگاهها و حتی شرکتهای توزیع البسه خارجی و داخلی ۱۰ سالی است که پا را فراتر گذاشته و خارج از چارچوبهای قانونی اقدام به عرضه مد و لباس از طریق دخترهای خوش اندام و پسرهای شیک پوش با ظاهر آراسته می کنند. این مزون ها که اغلب در خانه های مسکونی یا تجاری متمرکز هستند بیشتر از طریق تبلیغات چهره به چهره شهروندان را تشویق به حضور در مزون می کنند. البته رونق بازار مزون ها و مانکن ها بی تاثیر از برنامه های ماهواره ای نبوده است تا آنجا که وزیر ارشاد دولت یازدهم خبر از استفاده ۷۱ درصدی تهرانی ها از ماهواره می دهد.
از جمله دستاوردهای مدگرایی در ایران فعالیت مزونها با جذب دخترها و پسرهای شیک پوش و خوش اندام است به طوریکه حتی در برخی موارد با اجاره، استخدام و برتن کردن لباسهای مد روز آنها را راهی کوچه و خیابان می‌کنند. برخی هم پا را فراتر گذاشته و برنامه های ویژه ای با عنوان شوی لباس دارند. البته در این میان شرکتهای بزرگی هم ایجاد شده که مزون ها را در این زمینه پشتیبانی می‌کنند. صاحب یکی از این شرکتها در تهران می گوید: اگر مزون و یا فروشگاهی نیاز به مانکن داشته باشد ما این افراد را معرفی می‌کنیم. البته بستگی دارد برای چه کاری باشند. مثلا برخی برای شوی لباس و برخی هم برای عکس معرفی می شوند. مانکن ها از ۸۰ تا روزانه ۱ میلیون تومان قیمت دارند که باز هم بستگی به زیبایی، اندام و حتی خوش نام بودن (بازیگر و…) دارند. این صاحب مزون مدعی بود که تنها شرکتی است که مجوز این کار را از وزارت ارشاد گرفته است!
البته جستجو برای یافتن مزون های زیر زمینی و مانکنها کمی سخت بود ولی گفتگو با برخی از دخترهایی که برای نمایش دادن یک مد لباس در خیابان پرسه می زدند پرده ای دیگر از حاشیه های مد و لباس را نشان داد. یکی از این دخترها می گوید: «به واسطه یکی از دوستانم به من مبلغی پرداخت شد تا با این لباس یک هفته در خیابانهای تعیین شده پرسه بزنم. دیگری می گفت: به من گفته نشده کجاها بروم ولی گفته اند در ازای جذب هر مشتری مبلغی به شما می دهیم. دختر دیگری در حوالی خیابان جردن می گفت: من خودم مانکنم و در شوی لباس شرکت می‌کنم. اگر هم مزونی عکس خواست در آتلیه از من در ژستهای مختلف عکس گرفته می شود. حتی برای عکس تبلیغ لباس زیر هم به من پیشنهاد شده است البته دوستانم رفتند و پول خوبی هم گرفتند.»
عکسهای فیس بوکی در آتلیه‌های تهران
گفته های این افراد در حالی است که یکی از قضات دادسرای جرایم اینترنتی تهران می گوید: « پرونده ای معروف به آتلیه ها در این دادسرا مطرح بود که با ۶۰ متهم روانه دادگاه شد. در این پرونده مهم تعدادی زیادی از دخترها و پسرها اقدام به عکس گرفتن با مدهای مستهجن و برهنه می‌کردند که همگی محکوم به حبس شده اند. نکته مهم آن است که در این میان پدیده ای باب شده با عنوان عکاسی فیس بوکی. بطوریکه این افراد با این ترفند اقدام به عکاسی می کردند.»
برگزاری شوی لباس با ۷۰ میلیون تومان
آخرین قیمتهای برگزاری شوی لباس نشان می دهد که برگزاری هر شوی لباس به صورت میانگین ۳۰ تا ۷۰ میلیون تومان هزینه دارد که شامل تیم عکاسی، نور، استیج و غیره می شود. در برخی از سایتها هم بدون اینکه جنسیت مرد یا زن مشخص باشد به آسانی با ثبت نام اینترنتی مانکن جذب می‌کنند. البته این سایتها بدون فیلتر فعالیت می کنند و حتی شماره حساب، آدرس و تلفن هم دارند!
لباس شب ۴ میلیون تومان / ورود به مزون با شرایط امنیتی
در این میان قیمت برخی البسه زنان در نوع خود جالب و قابل تامل است. گشت زنی در مزونها و فروشگاههای لباس زنانه در خیابانهای آفریقا، گاندی، سعادت آباد و الهیه نشان می‌دهد کم نیستند افرادی که برای یک لباس شب زنانه بیش از ۴ میلیون تومان هزینه می کنند! برخی از این فروشگاهها با تدابیر شدید امنیتی اقدام به فروش می کنند.
از قفل های الکترونیکی تا شیشه های نشکن و حتی ضد گلوله …. این اماکن به نوعی طراحی شده اند که از بیرون به هیچ عنوان نمی توان داخل فروشگاه را رویت کرد. حتی تابلو هم ندارند و تنها باید زنگ بزنی تا بعد از رویت از طریق دوربین مدار بسته وارد فروشگاه شوید. فروشنده ها هم بعضا بدون روسری و با حجابی نامناسب از مشتری ها پذیرایی می کنند. بسیاری از این فروشگاهها و مزونها در فضای مجازی دارای سایت هم هستند.
داستان تهران: ۵ سال تبعید از تهران در انتظار مانکن ها و زنان بدحجاب
هر چند این روزها پدیده مانکنهای خیابانی تا شوهای زیرزمینی لباس گسترش یافته است ولی در اردیبهشت ماه سال ۸۶ دادستان وقت تهران اعلام کرد: مطابق ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی عمل افرادی که با ظاهر و پوشش نامناسب در ملاءعام عفت عمومی را جریحه دار می کنند جرم محسوب شده و برای مرتکب آن مجازات حبس و جزای نقدی مقرر شده است. همچنین در صورتی که این مجازات تاثیری در این افراد نداشته باشد مطابق مفاد ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی درخواست مجازات تکمیلی و تتمیمی خواهد شد که به موجب آن تا ۵ سال تبعید از تهران یا اقامت اجباری در منطقه ای دیگر درخواست می شود.
نکته قابل تامل
نکته قابل تامل در این گزارش میدانی را می توان از زبان مانکن های خیابانی شنید. آنها می گویند نظارت جدی و یا برخوردی قاطع از سوی سازمانهای نظارتی و انتظامی بر فروش و عرصه بازار بزرگ لباس و مد وجود ندارد. یکی از مانکن ها می گوید: «بسیاری از مزون ها بدون هیچگونه ترس و دلهره ای هر طور که می خواهند کار می کنند و مد و فشن عرضه می کنند. به قول معروف نه الگویی است و نه آیین نامه و ضوابطی. ما هم که مانکن هستیم و هر چه به ما بدهند تن کرده و برای تبلیغ اقدام می کنیم. به اعتقاد من گزارش گرفتن و مصاحبه کردن با مزون ها و مانکن ها مشکل شما خبرنگاران را حل نمی کند و باید بروید سراغ مسئولانی که هر وقت تب می کنند دستور می دهند و بعد از مدتی فراموش می کنند. »
یکی از طراحان مزون هم می گوید: «خدا را شکر که در این یک مورد هنوز کشور بی قانون است و داریم زندگی مان را می کنیم. شما هم بروید سراغ سوژه های دیگر و کاری به سبک لباس و سلیقه و مد مردم نداشته باشید.»
با این همه هر چند مانکن ها و مزونها از این بی قانونی و عدم نظارت راضی هستند اما در این میان بی توجهی وزارت ارشاد، مجلس و نیروی انتظامی به عنوان متولی نظارت بر اماکن و مشاغل در نوع خود قابل تامل است.