وی ادامه داد: شهید بهشتی از معدود افرادی است که از منظومه فکری برخوردار است و در طول آثار ایشان با مجموعه ای از مباحث مرتبط مواجهه مستقیم دارد و در آثار ایشان پراکندگی دیده نمی شود . ایشان به فقه و مقتضیات زمان ومکان خود آشنا بود و دوستان و اساتید ایشان معتقد بودند اگر از حوزه خارج نمی شدند می توانستند به درجه اجتهاد برسند.؛ از همین رو حتی افرادی که با روحیات ایشان آشنا نبودند ایشان را به آشنا نبودن در فقه متهم نمی کنند و اکثریت افراد ایشان را فردی مسلط بر مسایل علمی می دانند که شاید یکی از دلایل تسلط بالای ایشان تسلط بر زبان های خارجه بود که می توانستند به منابع دست اول مراجعه کنند.
زن به مثابه زن بودن، زن به مثابه مادر بودن و زن به مثابه همسر بودن
علیرضا بهشتی در خصوص موضوع حضور زن در اجتماع به سه محور اصلی اشاره می کند و ادامه داد: زن به مثابه زن بودن ، زن به مثابه مادر بودن و زن به مثابه همسر بودن از جمله نقش های بانوان است همه ی بانوان دو نقش آخر را تجربه نخواهند کرد و نقش زن به مثابه زن بودن مساله ای است که تمامی بانوان آن را تجربه می کنند و در سال های گذشته این نقش به صورت تعمدی کنار گذاشته شده است.
وی افزود: در رویکرد زن درجامعه به لحاظ حقوق و یا نظام تکلیف با چندین نگاه مواجه می شویم؛ در دهه ۱۹۸۰ رویکردی به نام برابری زن و مرد مطرح شد و زنان و مردان را در تمامی امور به مساوات می دید و در دهه های بعدی رویکردی تفاوت گرایانه به معنا که هر فردی تکلیفی دارد، علاوه بر ویژگیهای جسمی و روحی دارد که باید برای تبلور آنها حقوقی خاص تعریف شود.
این استاد دانشگاه با طرح این سوال که دکتر بهشتی در این زمینه چه دیدگاهی دارند به مقدمات انسان شناختی و جامعه شناختی اشاره کرد و ادامه داد: در دیدگاه جامعه شناختی اسلام آیین زندگی است و دین آیین بهتر زیستن است و دنیا در پی یافتن راه های عملی برای بهتر زیستن است و نه راه های ادعایی؛ زندگی از دو قلمرو مرتبط بر یکدیگر تشکیل شده اند، قلمروی فردی و اجتماعی و مبانی شناخت این ارتباط نه اصالت فرد و نه اصالت جمع بلکه اصالت آمیخته فرد و جمع است در نتیجه اسلام نمی تواند یک الگوی زیستی ارائه کند که فارغ از زندگی اجتماعی انسان باشد.
وی در مقدمات انسان شناختی رویکرد شهید بهشتی را بر ۴ اصل دانست و گفت: مهم ترین وجه ممیزه انسان از مخلوقات دیگر انتخابگری است و دو پیش شرط مهم انتخابگری، آزادی و آگاهی است از همین رو پیامد این انتخابگری انسان، مسئولیت اوست چرا که انسان در قبال خویش ، دیگران، محیط زیست ، خالق جهان و تاریخ مسئول است و این مسئولیت پیامد منطقی انتخابگری انسان است .
وی افزود: یکی از سخنان دکتر بهشتی پیرامون انتخابگری انسان این است که در اسلام، انسان موجودی انتخابگر به دنیا می آید، زندگی می کند، به فساد می رود، به صلاح می رود و تا لحظه مرگ هرگز زمینه انتخاب از او گرفته نمی شود به همین دلیل انسان شدن مستمر، خودآگاه و انتخابگر است؛ از این رو نظام اجتماعی اسلام برای رشد این انتخابگری وظیفه ای دارد و آن نقش تعیین کننده و شکل دهنده است و باید انسان ها با پویایی و آزادی و انتخاب خویش در راه فضیلت و پاکی قدم بردارند.
وی با اشاره به موضوع انسانیت به مثابه زن بودن به رویکرد شهید بهشتی تاکید می کند و ادامه می دهد: زنان همانند مردان باید امکان تحقق بخشیدن به الگوی زیستی خود را داشته باشند و بخشی از شخصیت زنان در ارتباطات و فعالیت های اجتماعی شکل می گیرد؛ پرده نشینی زنان به عنوان الگوی مربوط به اسلام نیست بلکه از سنتهای باقی مانده از دوره قبل اسلام است؛ بنابراین باید هرچه مانع حضور آگاهانه و آزادانه زنان در اجتماع باشد و یا در تحقق این زیست اختلالی ایجاد کند رفع شود و ایشان در تعیین شکل حجاب هم بر همین اساس عمل می کردند.
در ادامه صدیقه قاسمی استاد دانشگاه گفت: امروزه در جامعه ما با پرسشهای گوناگونی درباره ی مسائل مربوط به زنان روبرو هستیم شاید کمتر کسی باشد که از افراط و تفریطها در این زمینه گله مند نباشد. جریانی به نام فمنیسم که می توان آن را نه فقط یک جریان اجتماعی بلکه یک جریان فکری نامید و حضور آشکار و پنهان باورمندان این جریان در صحنه های مختلف دینی، فکری و فرهنگی و سیاستگذاری زمینه ساز بروز پرسشهای بیشتری شده است، چنین به نظر می رسد که شهید بهشتی در اظهار نظرهای گوناگونی که در مسائل مختلف در مورد زنان دارند یک مبنای فکری خاصی دارند که توجه به ان مبنا هم به ما کمک می کند که مواضع ایشان را بهتر درک کنیم و هم در صورت پذیرش این مبنا از سوی حقوق دانان ، جامعه شناسان و فراتر از همه تصمیم سازان جامعه ،چه بسا بتوان یک زاویه دید جدیدی برای مواجهه با مسائل مختلف زنان گشود.
وی افزود: انسان به دلیل انسان بودن از یک سلسله حقوق برخوردار است که ساختارها و ضوابط و روابط اجتماعی همه بر اساس پاسداشت این حقوق طبیعی شکل گرفته اند. این نکته در اندیشه ی اسلامی نیز امری پذیرفته شده است و البته طبعا با این تفاوت که از نظر اسلام، این حقوق از ناحیه خداوند به انسان داده شده و این امر موجب اعتقاد به مفهومی به نام حقوق الهی شده است که نوع رابطه و تعامل حقوق الهی و حقوق بشری محل بحث و گفتگوهای زیادی بوده است. شهید بهشتی نیز همانند همه متفکران مسلمان و غیر مسلمان حقوق طبیعی انسان را به رسمیت می شناسد و بارها در مباحث مختلف به آن اشاره کرده است. این موضوع، محور بحث من نیست. انچه من می خواهم به آن بپردازم این است که به نظر می رسد شهید بهشتی ضمن اعتقاد به حق طبیعی انسان که شامل زن و مرد می شود و هر دو ی آنها را در بر می گیرد، معتقد به یک سلسله حقوق طبیعی ویژه زن و در کنار آن حقوق طبیعی ویژه مرد است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ایشان بر اساس فهم از یکسان بودن خلقت زن و مرد، مساوی بودن دو شاهد زن با یک شاهد مرد را به خلقت ویژه زن برنمی گرداند و مستند به دلیلی که خود قرآن ذکر کرده یک احتمال دیگر را مطرح کرده اند و آن عدم اشتغال زنان به امور اجتماعی و بی دقتی زنان در این گونه امور در جامعه عرب پیش از اسلام است و طبعا هرگاه این حالت از بین برود حکم هم از بین خواهد رفت.
قاسمی گفت: از سوی دیگر شهید بهشتی معتقد است که زن در اساس خلقت تفاوتهایی با مرد دارد، یعنی ضمن یکسان بودن بنیاد خلقت او با مرد یک ویژگیهای اختصاصی و متمایز کننده با مرد هم دارد: هر دو از نظر مواهب الهی حقوق اجتماعی یکسان دارند لکن با هم از نظر طبیعی اختلافاتی دارند که در مسائل حقوقی و اجتماعی مؤثر واقع می شود؛ نیاز به ذکر نیست که یکسان بودن خلقت و تفاوت خلقت در اینجا مانند جنس و فصل است و منافاتی با هم ندارند. خلقت ویژه زن از نظر شهید بهشتی که مستند به متون دینی است در یک نگاه کلی عبارت است از همچون گل لطیف بودن: ایشان با توجه به روایت المراه ریحانه و لیست بقهرمانه زن را مخلوقی ریحانه، عطوف و مهربان برمی شمرد و می گوید زن در خلقت خود لطیف است. پیامد این خلقت خاص این است که پس نباید بار سنگین جسمانی رابه او تحمیل کرد لذا شرکت در جنگ و جهاد در شرایط عادی از از او سلب شده است و در صورت نبودن مردها این امر متوجه زنها می شود. پیامد دیگر این است که تلاش اقتصادی زندگی نیز در نظام خانواده بر این اساس متوجه مردان است هر چند راه کوشش اقتصادی به روی زنان بسته نشده است، یعنی حق طبیعی زن به دلیل خلقت خاصی که دارد بهره مندی از زحمات مرد است. شهید بهشتی با عنوان کردن اینکه در خانواده سالم عامل لطافت خانواده را برعهده ی زن و عامل خشونت به معنای سختی را بر عهده مرد برشمرده شده است، بر همین اساس، و با توجه به لطافت جسمی و روحی زن نسبت به مردان، زنان را با وفاتر از مردان معرفی می کنند و در یک تقسیم بندی وفاداری به دو شکل احساسی و عاطفی، وفاداری زن را بیشتر در بعد عاطفی تعیین می کنند.
وی اظهار کرد: شهید بهشتی مستند به قرآن و به عنوان یک مجتهد دین شناس چنین برداشت کرده اند که اولا زن به عنوان یک انسان و خلقت ویژه ی انسان از یک سلسله حقوق مساوی و مشترک با مرد برخوردار است و ثانیا به عنوان یک زن و خلقت ویژه ای که دارد از یک سلسله حقوق ویژه ای برخوردار است و طبعا این اعتقاد دارای پیامدهای بسیار مهمی در احکام و باید و نبایدهای ویژه بانوان است که به برخی از آن اشاره شد. به نظر بنده که به دلیل انس با آثار و اندیشه های شهید بهشتی از سال ۱۳۸۲ تا کنون به خود اجازه اظهار نظر می دهم این نگاه شهید بهشتی بر خلاف دیدگاه کسانی که آن را متأثر از حضور ایشان در غرب می دانند ریشه در هویت حوزه ای ایشان و درکشان از متون و منابع دینی است.
قاسمی افزود: مباحث زنان را می توان به شکلهای مختلفی دسته بندی کرد که شاید کارآمدترین تقسیم بندی تقسیم آنها به دو دسته ی مسائل مربوط به نقش خانوادگی و مسائل مربوط به حضور اجتماعی است. در نقش خانوادگی مسائل مختلفی مطرح است مانند مسأله ازدواج، ازدواج موقت، تعدد زوجات، نفقه، مسائل مربوط به زوجیت، ارث و مانند آن؛ در مسائل مربوط به حضور اجتماعی هم مسائل مهمی مانند پوشش زن در جامعه، مرز اختلاط با مردان نامحرم، مناصب و مشاغل اجتماعی، تبعیض جنسیتی و مانند آن. به نظر می رسد دیدگاههای خاص شهید بهشتی در این مسائل ریشه در همان یکسانی و ناهمسانی خلقت زن و مرد دارد. به عنوان مثال در بحث ازدواج موقت در خانواده، از نظر ایشان ازدواج موقت تنها یک حق و فرصت و مزیت برای مرد نیست، بلکه زنی که به هر دلیل، تمایلی به تشکیل خانواده ندارد می تواند پاره ای از نیازهای خود را از طریق ازدواج موقت برطرف کند، زنی که به شناخت کامل از مردی که به او اقبال نشان داده ندارد می تواند از روش ازدواج موقت به عنوان فرصتی برای شناخت بیشتر و تصمیم گیری عاقلانه استفاده کند.
وی افزود: شهید بهشتی معتقد بودند: اگر خانمی بخواهد از همه آزادی ها استفاده کند اقدام به ازدواج دائم نکند و می تواند هر چندوقت یک بار به عقد موقت کسی درآید و البته حتی اگر در انتخاب مرد دلخواهش موفق نیست می تواند چندین ازدواج موقت داشته باشد و اگر تمایلی داشت ازدواج دائم داشته باشد. نکته حائز اهمیت در اینجا رویکرد متفاوت شهید بهشتی در بحث ازدواج موقت است که بر خلاف نگاه رایج که غالبا آن را به صورت یک فرصت شرعی برای هدایت میل جنسی مردان متأهل می دانند اما شهید بهشتی صراحتا با این کار مخالفت می نمایند و با مبنای آزادی و انتخابگری انسان، آن را حکم و یا فرصتی مشترک بین زن و مرد، البته با رعایت موازین شرعی می دانند. دکتر بهشتی گویا از قضاوتها و اتهامات این مباحث به خوبی مطلعند لذا می گویند نگوییم این کارها خلاف اخلاق است و با تقوای زن و مرد جور در نمی آید و معیاری که برای دیدگاه خود در ازدواج موقت مطرح می کنند اینگونه است که حق طبیعی قبل از اخلاق و مقدم بر آن است و زن و مرد باید بدانند که اقدام به ازدواج موقت حرکت در مسیر حق طبیعی آنهاست و خلاف شرع نیست و ریشه در حق انتخاب دارد که این حق به نوبه خود ریشه در حقوق طبیعی انسان اعم از زن و مرد دارد.
وی ادامه داد: درباره تعدد زوجات، اگرچه در اسلام از تعدد زوجات به عنوان حق طبیعی مردان نام برده شده اما از نظر شهید بهشتی حق طبیعی زنان در اینجا محدودیتهای جدی برای این حکم ایجاد کرده است. از نظر ایشان، حکومت برای رعایت حق طبیعی زنان و جلوگیری از ناسالم شدن کانون خانواده که محور عاطفی آن زن است، می تواند برای مردان ایجاد محدودیت کند و مانع انجام این کار شود، یعنی حق مرد نفی نمی شود ولی کنترل می شود. این موضوع تا آنجا اعتبار دارد که از نظر شهید بهشتی: اگر خانمی هست که شوهرش زن دوم گرفته و زن ناراحت است و تحمل این کار را ندارد، حکومت به صرف ناراحتی زن اول، می تواند به خاطر اهمیت خانواده به این مرد بگوید زن دوم نگیر چون کانون خانواده از هم می پاشد و بچه ها غیر سالم می شوند و عین عبارت این است: یعنی آقا نمی توانی زن دوم بگیری، خدا این حق را به مرد داده ولی اجازه استفاده از این حق را به حکومت واگذار کرده است زیرا حکومت سرپرست عالی اجتماع است.
اعتقاد شهید بهشتی به حقوق طبیعی زنان به معنای پذیرش فمنیسم نیست
قاسمی با اشاره به تفاوت دیدگاه شهید بهشتی با فمنیسم گفت: در این باره باید در فرصتی دیگر با تفصیل بیشتری سخن گفت. آن چه اجمالا می توان گفت این است که اعتقاد شهید بهشتی به حقوق طبیعی زنان به معنای پذیرش فمنیسم به معنای متعارف و اصالت دادن به زن در نظام اجتماعی و به بهای نفی مردان نیست این دیدگاه حداقل با دو جنبه با فمنیسم فرق دارد: یکی این که حق طبیعی زن ذیل حق طبیعی انسان مطرح است و زن و مرد در انسانیت مشترک هستند که مستندات آن بیان شد و فرق دوم آن که حق طبیعی زن در مقام تحقق بیرونی با رعایت حق طبیعی مردان است و گاه به وسیله آن محدود میشود و گاه هم آن را محدود میکند که نمونه های آن ذکرشد. همچنین آن چه به عنوان فمنیسم اسلامی در جوامع مسلمان مطرح میشود نیز به دنبال تحقق بخشیدن به مردسانی زنان و یا تربیت مردانه زنان است که با توجه به حقوق طبیعی زنان از دایره رعایت حق آنها به دور بوده و نوعی انفعال در مسیرحق طبیعی آنان ایجاد می نماید و آنان را در برزخی از هویت قرار داده و عطوفت و مدیریت عاطفی زنان و اثربخشی نقشهای مؤثر آنان در جامعه و خانواده و همچنین حق انتخاب آنان را در تناقضی آشکار با حقوق طبیعیشان قرارمی دهد که حسب فهم و آگاهی اندک بنده در تعارض با اندیشه های شهید بهشتی است. حتی گسترش رشته مطالعات زنان در جوامع اسلامی و رو به توسعه و در جامعه ما و به اعتقاد بنده حتی در حوزه های علمیه که مشغول فعالیت در این زمینه هستند، نمادی دیگر از تاثیر گذاری اندیشه و فرهنگ فمنیسمی و در جای خود شایسته نقد است. به نظر من مبانی فکری شهید بهشتی در باره زنان، می تواند پنجره ای نو برای چگونه نگریستن به انبوه مشکلات رو به فزونی ما در مسائل مربوط به زنان باشد، بی تردید تدوین یک نگاه نو بر اساس اندیشه های ایشان از یک سو نیازمند یک نگاه واقع گرا و منصفانه به عینیت جامعه و از سوی دیگر نیازمند نقد و بررسی حقوق دانان، روانشناسان و جامعه شناسان است.
در ادامه فرشاد مومنی استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به بحرانی بودن شرایط اجتماعی ایران گفت: دیگر هیچ فردی به این بحران تردیدی ندارد و این خود قدمی رو به جلو و یک فرصت است، بنابراین سوالی در این جا مطرح می شود که آیا ما در جامعه ی خود بر اساس موازین عمل کرده ایم که با این مشکلات مواجه شده ایم؟ از دیدگاه من همه ی مشکلات ما به دلیل فاصله گرفتن از اصل و موازین و بنیاد های اساسی است؛ به همین دلیل تا به بنیاد های موجود خود بازنگردیم و اندیشه های افرادی همچون شهید بهشتی را مورد تحلیل قرار ندهیم مشکلی حل نخواهد شد و متاسفانه برخورد نظام رسمی با آراء شهید بهشتی برخوردی بیش از حد ابزارگرایانه است.
وی افزود: از نظر من شهیدبهشتی یک اسلام شناس با مبناست و در نتیجه طبق بررسی های شخصی من برای برون رفت از بحران، شناخت اسلوب روش شناختی این شهید اهمیت بسیاری دارد؛ یکی از خصوصیات آثار ایشان این است که وقتی مسلمانی آن را می خواند گویا پرواز را به او می آموزد و ما در حال حاضر دچار یک غفلت بزرگ تاریخی شده ایم. یکی از ویژگی های منحصر به فرد ایشان دقت در روش شناختی است که نجات بخش است و در فرآیند فهم دین به ما کمک می کند.
این استاد دانشگاه یکی از استنتاج های شهید بهشتی را تقدم عقل بر نقل دانست و ادامه داد: بنابراین ایشان تاکید می کردند باید روشی از اسلام برگزیده شود تا هر انسان منصف در هر جای دنیا آن را بپذیرد.
مومنی ادامه داد: یک رکن از روش شناسی ایشان که یکی از پایه های اصلی جمهوری اسلامی است در برخورد با مساله زنان هم راهگشاست موضوع عدالت محوری است. به اعتقاد ایشان اسلام شناس باید در فهم امور اسلامی مساله عدالت اجتماعی را به عنوان یک رکن اساسی بشناسد و ما در ایران از زمانی به مشکلات اساسی برخورد کرده ایم که مساله عدالت را به حاشیه رانده ایم.
وی گفت: عدالت و بی عدالتی خلاء معرفتی در ایران است که در شرایط نگران کننده ای قرار دارد؛ مساله حقوق های نامتعارف که امروزه محل دغدغه شده است در زمان دکتر بهشتی و شهید رجایی به این موضوع پرداخته شد و عملیاتی هم شد از طرف دیگر مساله حضور زنان در ریاست جمهوری به همین شکل بود و وقتی این موضوع از شهید بهشتی پرسیده شد ایشان پاسخ دادند: یک سلسه حقوق مشترک انسانی برای زنان و مردان وجود دارد و این حق بدون تردید به زنان هم تعلق می گیرد و اگر نظر اسلام جز این بود حتما در قرآن به آن اشاره می شد.
مومنی گفت: در اندیشه شهید بهشتی فهم اسلوب اندیشه ورزی بسیار مهم تر از تفکر ایشان در یک مساله خاص است. مساله عدالت در کتاب”حق و باطل” و “باید و نباید ها از دیدگاه قرآن” به خوبی دیده می شود و با مطالعه این دو کتاب متوجه تفاوت درک و عمل ما از مساله امر به معروف و نهی از منکر می شویم. تعبیر ایشان از جامعه ای که علم، عقل و اخلاق درآن رشد نمی کند جامعه ای لجن مال است و می گوید: در جامعه ای که فهم عادلانه از مساله عدالت وجود نداشته باشد استفاده ابزاری از دین رایج خواهد شد.
وی افزود: یکی از مشکلات اساسی جامعه ما این است که از روابط تابعی و پیامدهای نابرابرساز آگاهی کافی ندارد و این مساله در شرایطی است که اگر امثال شهید بهشتی هم نبود به حکم ویژگی های تاریخی و اقتصادی ایران که ذاتا نابرابرساز است باید برای بالندگی جامعه ی خود به این مساله حساس می شدیم البته اهمیت این موضوع در دوره بیشتر است چرا که قرائت های داعشی، طالبانی و القاعده ای از اسلام بازتاب نابرابری ها در جهان اسلام است و ما هم اگر در کشور خودمان حمایت کافی را نداشته باشیم باید منتظر قرائت های این چنینی باشیم و اگر به دنبال راه نجات هستیم تنها اسلوب روش شناختی شهید بهشتی که نام آن را اسلوب ناظر بر وقوف روش شناختی نسبت به نقص اطلاعات انسان ها ست راهی برای رهایی از این شرایط است.
در ادامه نشست ملوک السادات بهشتی فرزند ارشد شهید بهشتی با اشاره به تجربه های زیستی خود گفت: مساله مهمی که ایشان همیشه در نظر می گرفتند خانواده بود و مساله عدالت را در خانه و خانواده به بهترین شکل اجرا می کردند و در همان زمان ایشان خانواده را برای تفریح به باغ های اطراف تهران می بردند و این رفتار ایشان برای بسیاری از افراد تعجب برانگیز بود.
تاکید شهید بهشتی بر حضور زنان در مجلس خبرگان
وی با اشاره به موضوع زنان و دختران گفت: مادر ما همیشه و در همه شرایط در کنار ایشان بودند و ایشان هم زمینه حضور خانواده و همسر خود را فراهم می کردند و موضوعاتی مانند تحصیل برای دختران را در اولویت قرار می دادند و حتی در زمانی که من دو فرزند داشتم واز ایشان سوال پرسیدم که آیا به دانشگاه بروم ایشان گفتند اگر به فرزندانت آسیب نمی رسد حتما این کار را انجام بده.
فرزند ارشد شهید بهشتی ادامه داد: موضوع حجاب از جمله مسائل مهم در آن زمان بود و ما وقتی به آلمان سفر کردیم این مساله برای من دغدغه های زیادی را ایجاد کرد و ایشان با استدلال های محکم خود من را قانع کردند و حتی این رفتار ایشان باعث شد تا در بین همکلاس های من هم سوالاتی ایجاد شود و برای حل این سوالات جلسات متعددی در مسجد هامبورگ برگزار شد و در بسیاری از دانش آموزان تغییرات اساسی ایجاد شد.
وی در خصوص نگاه سیاسی شهید بهشتی به حضور اجتماعی زنان تصریح کرد: ایشان در همه ی فعالیت های سیاسی از زنان می خواستند که شرکت داشته باشند و زمینه هایی را برای حضور آنان فراهم می کردند و کلاس هایی را برای آموزش مبانی برای بانوان برگزار می کردند و از همسر و دختران خود می خواستند که در کلاس ها حضور داشته باشند. تاکید ایشان برای حضور بانوان در مجلس خبرگان به مذاق بسیاری خوش نمی آمد اما با تاکیدات ایشان در آن زمان بالاخره یک بانو توانست حضور داشته باشد؛ از دیگر کارهای ایشان تشکیل جامعه الزهرا بود چرا که بسیاری از خانواده ها دختران خود را از تحصیل منع میکردند اما با تاسیس جامعه الزهرا زمینه تحصیل بسیاری از دختران فراهم شد.یکی از موضوعات مهم که ایشان در جلسات انجمن اسلامی به آن می پرداختند موضوع تنظیم خانواده بود مساله ای که این روزها دغدغه جامعه ما شده است و راه حل درستی برای آن برگزیده نشده در آن زمان دغدغه این شهید بزرگوار بود.
مهر