الف: فوائد بهداشتی
علاوه بر احادیثی که بر فوائد بهداشتی وضو تاکید نموده و آن را از عوامل طولانی شدن عمر برشمرده اند [۱] برخی متخصصین علوم پزشکی با دقت نظر در دستورات و احکام وضو برای این عمل عبادی فوائدی را ذکر نموده اند که برخی از آن ها از قرار ذیل می باشد:

۱-سلامت گوارشی
دانش پزشکی، امروزه عامل انتقال بسیاری از عوامل عفونی را اصطلاحا Fecal – Oral ( مدفوعی ـ دهانی ) شناسایی کرده است که یک گروه عمده از این عوامل عفونی دارای این ویژگی هستند که پس از اجابت مزاج بر روی دست باقی می مانند و بعدا در موقع غذا خوردن و از طریق دهان وارد بدن می شوند و ایجاد بیماری می نمایند.
از این جهت امروزه در همه ممالک پیشرفته اولین اصل بهداشتی که برای مقابله با عفونت هایی گوارشی به همگان ( به خصوص اطفال ) آموزش داده می شود، شستشوی دست ها قبل از غذا خوردن و پس از اجابت مزاج است و به این ترتیب تاثیر نظافت دست ها در پیشگیری از گروه زیادی از بیماری های عفونی باور نکردنی است.
اما فرمان وضو که در آیه شریفه ۹ از سوره مبارکه مائده در قرآن مجید، صادر شده است، به سادگی و صراحت امر به شستشوی دستان ( تا آرنج ) می کند و ۱۴ قرن پیش با بیان دستوری پیرامون نماز، پیام آور نکته ای می شود که علم بشری در آستانه قرن بیست و یکم به اهمیت بیش از پیش آن، دست یافته است.
مقارنت اوقات نماز با سه وعده معمول غذایی ( صبحانه و نهار و شام ) یا حتی وعده های غذا هنگام روزه داری ( سحر و افطار ) سبب می شود که شخص نمازگزار، موقع انجام وضو ( که معمولا متعاقب اجابت مزاج نیز هست ) خود به خود به شستشوی دست ها بپردازد و هر گونه عامل بیماری زای عفونی را از دست های خویش بزداید و در نتیجه موقع صرف غذا، هیچ عامل عفونی ناشی از دست آلوده موفق به ایجاد بیماری در بدن او نشود.

۲-سلامتی مجاری تنفسی
به علت پراکنده بودن عوامل عفونی متعدد در محیط اطراف و هوای تنفسی انسان، و با توجه به این که استنشاق میکروب از طریق بینی روش عمده انتقال این عفونت ها است، بیماری های عفونی تنفس، به وفور به وقوع می پیوندد. این مشکلات به ویژه در فصل سرما که تجمع افراد در محیط های بسته افزایش می یابد و ویروس ها و باکتری ها امکان رشد و بیماری زایی زیادتری پیدا می کنند بیشتر می شود و به همین علت است که در فصل سرما شایع ترین علت مراجعه اطفال و بزرگسالان به مطب و کلینیک های عمومی، بیماری common cold ( سرماخوردگی ) و عوارض متعدد ناشی از آن است و همان طور که اشاره شد، عمده این درگیری ها، ناشی از انتقال عامل بیماری زا از طریق بینی است.
اما از جمله مواردی که در حین وضو، مورد توصیه موکد قرار گرفته است. سه مرتبه، چشیدن و استنشاق آب سرد و پاک است.
بر این اساس چنان چه مسلمین در مقدمات نماز و حین وضو دستور اسلامی استنشاق آب سرد را اجرا نمایند، همه روزه چند نوبت میکروب های مجرایی تنفس را زدوده و مجرای تنفسی خود را تمیز و پاکیزه می نمایند و بدین ترتیب از بروز بیماری های متعدد تنفسی در امان خواهند بود.

۳-بهداشت دهان و دندان
نقش دندان ها در حفظ و زیبایی و قدرت جویدن و صحبت کردن به خوبی مشخص است و حتی نبودن دندان های سالم و زیبا برای بانوان و دوشیزگان ( به خصوص ) اثرات روانی زیادی باقی می گذارد. چرا که در کتاب های علمی دندانپزشکی می خوانیم: نیمی از زیبایی بشر منوط به صورت او و از این مقدار ۳/۲ آن مربوط به دهان و دندان ها است.
رعایت بهداشت دهان و دندان و پیشگیری از بیماری های مختلف آن، از جمله پوسیدگی دندان ها و بیماری های پریودنتال ( بیماری های لثه و بافت های پشتیبان ) و.. به بهترین شکل به وسیله مسواک زدن، انجام می پذیرد.
پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) در خصوص مسواک زدن به هنگام وضو فرموده اند:« السواک شطر الوضوء» [۲]؛« مسواک کردن جزئی از وضو است» و یا در توصیه ای که به حضرت علی ( علیه السلام ) در این باره بیان داشته اند:« یا علی !و علیک بالسواک عند کل وضوء» [۳]؛« ای علی !بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو»
بنابراین با توجه به این که نمازگزار روزانه حداقل ۳ بار وضو می گیرد، چنانچه قبل از هر وضو اقدام به مسواک زدن بکند، از حداکثر پاکیزگی لازم برای پیشگیری از تمامی بیماری های دهان و دندان برخوردار می شود.

۴-بهداشت پوست
یکی از شرایط صحت وضو، نبود مانع برای رسیدن آب به مواضع وضو می باشد که همین امر یعنی بررسی نبود مانع در اعضای وضو و برطرف نمودن موانع در صورت وجود آن خود نقش به سزایی در سلامت پوست ایفا می نماید.
گذشته از این که در وضو مواضعی هم چون سر و پا مورد توجه قرار گرفته است و این دو عضو بر خلاف دست و صورت، از اعضایی هستند که در بخش قابل توجهی از شبانه روز پوشانیده هستند، تا حدی که حتی خود ما نیز معمولا توجه کمی به آن ها داریم. [۴]
اما امروزه دانش بشر، گروهی از بیماری ها را می شناسد که شروع تظاهرات این بیماری ها از پوست سر و پاها است. بعنوان مثال برخی بیماری های قارچی پوست از حد فاصل میان شصت و دیگر انگشتان پا آغاز می گردد که اتفاقا درست محل این ناحیه مسح واجب دارد و به همین ترتیب مسح سر نیز می تواند توجه انسان را به آلودگی یا ضایعه عفونی در مو و پوست سر توجه دهد و در نتیجه انسان را برای رفع آن به اقدام وادارد.
در ضمن وجوب مسح سر و پا فرصتی است برای برداشته شدن پوشش پا و سر و در معرض هوا و اکسیژن قرار گرفتن این اعضاء که علاوه بر شادابی پوست، به نوبه خود مانع رشد ارگانیزم های بی هوازی در منافذ پوست خواهد شد [۵].

۵-تسکین اعصاب و روان
از دیگر فوائدی که می توان برای وضو برشمرد نقش آرامش بخشی آن می باشد چراکه تماس آب با پوست بدن اثر خاصى در تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک دارد [۶] به خصوص اگر این عمل با آب سرد صورت پذیرد لذا می بینیم رسول خدا (صل الله علیه و آله ) توصیه نموده اند به هنگام خشم انسان با آب سرد وضو بگیرد [۷].

ب: فوائد معنوی
علاوه بر فوائد بهداشتی وضو از سوی ائمه معصومین علیهم السلام نیز فوائد معنوی متعددی برای آن ذکر گردیده است که در این جا به نمونه هایی از این موارد اشاره می گردد:

۱-موجب سفید روئی در قیامت
پیامبر خدا صل الله علیه و آله در پاسخ به فردی در خصوص وصف مومنان و کافران در قیامت فرمودند:« أَمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَغُرٌّ مُحَجَّلُونَ مِنْ أَثَرِ الْوُضُوءِ وَ السُّجُودِ وَ أَمَّا الْکَافِرُونَ فَمُسْوَدُّونَ الْوُجُوهُ فَیُؤْتَى بِهِمْ إِلَى الصِّرَاط» [۸]؛« مؤمنان درخشان و روسفید بر اثر وضو و کافران سیه‏ رویند و آن ها را بر کنار صراط آرند»

۲-درک ثواب شهداء
پیامبر خدا ( صل الله علیه و آله ) در ادامه روایت قبلی با تاکید بر دائم الوضو بودن می فرماید:« َ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ عَلَى طَهَارَهٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ تَکُونُ إِذَا مِتَّ عَلَى طَهَارَهٍ مِتَّ شَهِیداً» [۹]؛« اگر می توانی همیشه با وضو باشی این عمل را ترک نکن چرا که ملک الموت آن گاه که روح بنده ای را که با وضو باشد او را شهید محسوب خواهد نمود.»

۳-بخشش گناهان
از دیگر اسرار وضو بخشش گناهان می باشد امام باقر (علیه السلام ) در این خصوص فرموده اند:« ثَلَاثٌ کَفَّارَات‏ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْیُ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْجَمَاعَاتِ وَ الْمُحَافَظَهُ عَلَى الصَّلَوَات‏» [۱۰]؛« سه چیز است که جبران کننده و محو کننده گناه است: کامل گرفتن وضو در هوای بسیار سرد، راه رفتن در شب و روز به سوی جماعت های اسلامی (نماز جماعت و جمعه)، مراقبت بر انجام صحیح نمازها».

۴-ثواب شب زنده داری
پیامبر خدا ( صلی الله علیه وآله ) فرموده اند:« مَنْ بَاتَ عَلَى طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّه» [۱۱]؛« کسی که شب را با وضو بیارامد، گویی که تمام شب را به احیاء و عبادت گذرانده است».

۵-مانع از تجاوز به حقوق دیگران
فلسفه دیگر وضو این است که رعایت شرایط وضو موجب می گردد تا مسلمان ها از تجاوز به حقوق دیگران پرهیز نمایند، چراکه از شرایط صحت وضو غصبی نبودن آب و همین طور ظرف وضو می باشد، لذا برای این که مسلمانی بتواند این وظیفه دینی را به طور صحیح ادا نماید لازم است مراقب اعمال و رفتار خود بوده و از تجاوز به حقوق دیگران پرهیز نمایند.

پی نوشت:
[۱] – پیامبر اکرم صل الله علیه و آله به یکی از اصحاب خود فرمود :« أَکْثِرْ مِنَ الطَّهُورِ یَزِیدُ اللَّهُ فِی عُمُرِکَ»؛«یعنی هر چه می توانی بیشتر طاهر ( با وضو ) باش خداوند عمرت را زیادتر می کند» (وسائل‏الشیعه، ج ۱، ص ۳۸۳)
[۲] – بحار الأنوار، ج‏۷۳، ص ۱۳۶
[۳] – اصولی کافی، ج ۸، ص ۷۹
[۴] – پوشش پا به صورت جوراب و کفش امروزه در اکثر فرهنگ ها متداول شده است و پوشش سر به صورت های مختلف از کلاه ایمنی، کلاه آشپزی، کلاه جراحی، چادر و عمامه گرفته تا کلاه و روسری معمولی از دیر باز معمول بوده است .
[۵] – برای کسب اطلاع بیش تر در این خصوص رجوع کنید به ۴۰ نکته پزشکی پیرامون نماز، دکتر مجید ملک محمدی
[۶] – مکارم شیرازى ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ ش‏، اول‏، ج‏۴، ص ۲۹۱
[۷] – الحکم الزاهره با ترجمه انصارى، ص ۵۸۶
[۸] – بحار الأنوار، ج‏۵۷، ص ۲۶۰
[۹] – بحار الأنوار، ج‏۶۶، ص ۳۹۶
[۱۰] – معانی الاخبار، ص ۳۱۴
[۱۱] – أمالی الصدوق، ص ۳۴
کتاب پرسش ها و پاسخ های نماز، سید حسن موسوی (مرکز تخصصی نماز)