در پاییز سال ۱۹۹۴، گروهی از غواصان باستان‌شناس با تجهیزات کامل غواصی وارد آب‌های اسکندریه در مصر شدند. این غواصان در اعماق آب به دنبال بقایای آثار و اشیای تاریخی می‌گشتند. قطعات بزرگی از سنگ و بقایای مجسمه‌ها با تیرهای شناوری علامت‌گذاری شده بودند و یک مرکز فاصله‌یاب در ساحل می‌توانست جایگاه دقیق آنها را مشخص کند. از سامانه‌ی موقعیت‌یاب جهانی (GPS) نیز برای اثبات دقیق محل این قطعات استفاده شد. سپس این اطلاعات وارد کامپیوتر شدند تا مجموعه اطلاعات دقیق و جزئی از بستر دریا به دست آمد.
نکته‌ی جالب این است که دانشمندان از پیشرفته‌ترین امکانات و وسایل موجود در اواخر قرن بیستم استفاده کردند تا بقایای یکی از پیشرفته‌ترین دستاوردهای فنی قرن سوم پیش از میلاد را از آب خارج کرده و مورد بررسی قرار دهند. این سازه چیزی نبود جز فانوس دریایی بزرگ اسکندریه، یکی از عجایب هفتگانه‌ی دنیای باستان.
اسکندر کبیر و پایه‌گذاری شهر اسکندریه
ماجرای ساخت این فانوس به زمان پایه‌گذاری شهر اسکندریه توسط فاتح مقدونیه‌ای، اسکندر کبیر، در سال ۳۳۲ پیش از میلاد باز می‌گردد. اسکندر حداقل ۱۷ شهر با نام اسکندریه در قسمت‌های مختلف قلمرو وسیع پادشاهی‌اش بنیاد نهاد. بسیاری از آنها از میان رفتند، اما اسکندریه‌ی مصر تا کنون پابرجا است.
اسکندر کبیر، مکان شهر جدیدش را به دقت انتخاب کرده بود. به جای ساختن این بنا در دلتای نیل، مکان شهر را ۳۲ کیلومتر به سمت غرب انتخاب کرد. به این ترتیب گل‌و‌لای و رسوبات حمل شده توسط رود نمی‌توانستند بندر را مسدود کنند. در جنوب شهر، دریاچه‌ی ماریوت (Mareotis) قرار داشت. از آنجایی که یک کانال بین دریاچه و رود نیل ساخته شده بود، شهر دارای دو بندر بود: یکی برای عبور و مرور از رود نیل و دیگری برای سفرهای تجاری دریای مدیترانه. فعالیت‌هایی که در این دو بندر انجام می‌شد، اسکندریه را به یکی از شهرهای ثروتمند آن زمان تبدیل کرده بود.
اسکندر در سال ۳۲۳ پیش از میلاد، از دنیا رفت و ساخت شهر توسط بطلمیوس سوتر (Ptolemy Soter)، فرمانروای جدید مصر، تکمیل شد. در زمان فرمانروایی بطلمیوس، شهر اسکندریه ثروتمند و آباد شده بود. از این رو شهر به نمادی نیاز داشت که علاوه بر نمایش شکوه و عظمت شهر، راهنمای کشتی‌ها در بندر شلوغ تجاری شهر نیز باشد. سرانجام بطلمیوس در سال ۲۹۰ پیش از میلاد، دستور ساخت فانوس دریایی را صادر کرد. بیست سال بعد، زمانی که ساخت آن به پایان رسید، اولین فانوس دریایی جهان و بعد از هرم بزرگ جیزه، بلندترین سازه‌ی دنیا بود. هزینه‌ی ساخت آن با پول امروزی حدود ۳ میلیون دلار برآورد می‌شود.
فانوس اسکندریه
مراحل ساخت فانوس دریایی
گمان می‌رود طراح این سازه، سوستراتوس (Sostratus of Knidos) بوده باشد، هر چند با توجه به برخی منابع تاریخی، او تنها، تأمین مالی پروژه را بر عهده داشته است. او که به کارش افتخار می‌کرد، تمایل داشت نامش بر فونداسیون بنا حک شود. بطلمیوس دوم، پسر فرمانروای مصر، درخواست او را رد کرد، چرا که می‌خواست تنها نام خودش روی بنا حک شود. سوستراتوس که فرد باهوشی بود، کتیبه‌ای حاوی نام خودش در فونداسیون بنا کار گذاشت و روی آن را با روکشی از گچ پوشاند. روی سطح گچی، نام بطلمیوس حک شده بود. به مرور زمان و پس از مرگ هر دوی آنها، این پوشش گچی فرو ریخت و نام سوستراتوس آشکار شد.
این فانوس دریایی در جزیره‌ی فاروس (Pharos) ساخته شده بود و در نهایت نام شهر را به خود گرفت. ارتباط میان این اسم و کاربرد سازه به قدری قوی بود که کلمه‌ی فاروس ریشه‌ی کلمه‌ی فانوس در زبان‌های فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی و زبان‌های رومانیایی شد.
دو توصیف دقیق و جزئی از این فانوس دریایی در قرن دهم بعد از میلاد وجود دارد که توسط دو جهانگرد مورو (Moorish)، ادریس و یوسف ابن‌الشیخ ارائه شده است. طبق گزارش‌های آنها، این سازه ۳۰۰ ذرع ارتفاع داشته است. با توجه به اینکه مقیاس ذرع در مناطق مختلف متفاوت است، به نظر می‌رسد فانوس اسکندریه ارتفاعی بین ۱۴۰ تا ۱۸۳ متر داشته است. البته ارتفاع ۱۴۰ متری، محتمل‌تر است.
فانوس اسکندریه
طراحی این فانوس مثل فانوس‌های مدرن از یک تک ستون باریک تشکیل نشده بود. این بنا بیشتر به آسمان‌خراش‌های اوایل قرن بیستم شباهت داشت. فانوس از سه طبقه تشکیل شده بود که هر کدام روی دیگری ساخته شده بودند. سازه از قطعات سنگی با پوششی از مرمر سفید و ملات سربی تشکیل شده بود. پایین‌ترین سطح بنا که روی یک سکوی سنگی ۶ متری قرار گرفته بود، احتمالا ۷۳ متر طول داشت و مساحت پایه‌ی آن ۳۰ مترمربع بود و جعبه‌ای عظیم را تشکیل داده بود. درِ ورودی این بخش از بنا در قسمت پایین آن قرار نداشت، بلکه از طریق یک سطح شیب‌دار ۱۸۳ متری قابل دسترسی بود. سطح شیب‌دار با طاق‌های عظیمی نگه داشته شده بود. درون این بخش از سازه، یک سطح شیب‌دار بزرگ مارپیچی قرار گرفته بود که از آن برای حمل مواد و مصالح مورد نیاز به بالای سازه استفاده می‌شد. مصالح با استفاده از چرخ‌دستی‌هایی جابه‌جا می‌شدند که حیوانات اهلی آنها را حمل می‌کردند.
در بالای قسمت اول بنا، یک برج هشت وجهی با ارتفاع ۳۵ متر قرار داشت. در بالای این برج، استوانه‌ای وجود داشت که تا ارتفاع ۱۸ متر ادامه می‌یافت و به کلاهکی می‌رسید که آتش در آن افروخته می‌شد. در بالای این کلاهک نیز تندیسی از پوزئیدون (Poseidon)، خدای دریا، قرار گرفته بود.
فانوس اسکندریه
آینه‌ی فانوس اسکندریه
در داخل دو بخش بالایی بنا، استوانه‌ای به همراه بالابر وجود داشته که از آن برای انتقال سوخت به آتش استفاده می‌شده است. پلکان‌هایی نیز وجود داشت که بازدیدکنندگان و مراقبان فانوس از آن برای بالا رفتن و رسیدن به اتاق چراغ دریایی استفاده می‌کردند. طبق گزارش‌های تاریخی، یک آینه‌ی منحنی بزرگ که احتمالا آن را با استفاده از صفحات برنزی جلا داده ساخته بودند، در فانوس قرار گرفته بوده تا نور آتش را بازتاب دهد. می‌گویند کشتی‌ها از فاصله‌ی ۱۶۰ کیلومتری، شب‌ها نور آتش و روزها، دود آتش را می‌توانستند تشخیص دهند. نقل است که می‌توانستند از این آینه به عنوان یک سلاح استفاده کنند و در صورت مشاهده‌ی نزدیک شدن کشتی‌های دشمن می‌توانستند نور خورشید را با استفاده از آن روی کشتی مورد نظر متمرکز کنند و آن را به آتش بکشند. همچنین داستان دیگری نیز نقل می‌شود که این آینه تصویر بزرگی از شهر قسطنطنیه که در فاصله‌ی دوری در دریا قرار داشت، ارائه دهد؛ بنابراین با استفاده از این آینه وقایع اتفاق افتاده در آن شهر را مشاهده می‌کردند. البته هر دوی این روایت‌ها غیر‌محتمل به نظر می‌رسند.
این سازه با مجسمه‌های متعددی تزیین شده بوده که از میان آنها می‌توان چهار مجسمه‌ی تریتون (Triton)، پسر پوزئیدون، را نام برد که در چهار گوشه‌ی سقف طبقه‌ی اول قرار داشتند. ظاهرا این فانوس در آن زمان یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر بوده است. در سکوی طبقه‌ی اول به بازدیدکنندگان غذا فروخته می‌شد و در بالای برج هشت‌وجهی نیز تراسی برای مشاهده‌ی مناظر اطراف در نظر گرفته بودند. چشم‌انداز اطراف از آن تراس احتمالا بسیار دیدنی و شگفت‌انگیز بوده، چرا که در ارتفاع ۹۰ متری از سطح دریا قرار داشته است. در آن زمان، سازه‌های معدودی وجود داشتند که فردی بتواند از آنها بالا برود و از این ارتفاع، مناظر اطراف را مشاهده کند.
فانوس اسکندریه
تخریب فانوس بزرگ اسکندریه
چه چیزی باعث شد که اولین فانوس دریایی جهان در آب‌های دریای مدیترانه غرق شود؟
طبق بسیاری از گزارش‌های رسیده، این بنا نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر، قربانی زمین‌لرزه شده است. این بنا برای مدت ۱۵۰۰ سال پابرجا بود و حتی در جریان یک سونامی در سال ۳۶۵ پس از میلاد مقاومت کرد و آسیب کمی دید. پس از این جریان، احتمالا لرزه‌ها موجب ایجاد ترک‌هایی در سازه در اواخر قرن دهم شده بودند؛ بنابراین نیاز بود تا عملیات بازسازی برای کاهش ارتفاع بنا انجام شود. سپس در سال ۱۳۰۳ پس از میلاد، یک زمین‌لرزه‌ی بزرگ در منطقه به وقوع پیوست و فانوس را برای همیشه از کار انداخت. طبق گزارش‌های یونانیان، تخریب نهایی بنا در سال ۱۳۷۵ میلادی به وقوع پیوست. بقایای این سازه تا سال ۱۴۸۰ در محل باقی بودند تا اینکه در این سال از قطعات سنگی آن برای ساخت قلعه‌ای در جزیره استفاده شد که تا به امروز سرپا مانده است.
فانوس اسکندریه
داستان دیگری نیز در این مورد وجود دارد که می‌گوید این فانوس با استفاده از حقه و حیله‌گری رقیب از بین رفته است. می‌گویند در سال ۸۵۰ پس از میلاد، پادشاه قسطنطنیه که رقیب بندر اسکندریه محسوب می‌شد، نقشه‌ای هوشمندانه کشید تا از دست این فانوس خلاص شود. او شایعاتی در بین مردم پخش کرد مبنی بر اینکه گنجینه‌ای ارزشمند زیر فانوس دفن شده است. وقتی خلیفه‌ی قاهره که در آن زمان کنترل اسکندریه را به دست داشت این شایعات را شنید دستور داد تا برای دسترسی به این گنج ارزشمند، برج به پایین کشیده شود. پس از اینکه آینه و دو قسمت بالایی بنا تخریب شدند، خلیفه پی برد که فریب خورده است و گنجی در کار نیست. وی تصمیم گرفت فانوس را دوباره از نو بسازد، اما نتوانست؛ بنابراین آن را به مسجدی تبدیل کرد.
این داستان ممکن است شنیدنی باشد، اما احتمال وقوع آن بسیار ضعیف است. بازدیدکنندگانی که در سال ۱۱۱۵ میلادی از آن بازدید کرده بودند، گزارش داده‌اند که فانوس سالم است و به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
آیا غواصان توانسته‌اند بقایای فانوس را در بستر دریا بیابند؟
تعدادی از قطعات سنگی بزرگی که در این قسمت پیدا شده‌اند، به نظر می‌رسد که بخش‌هایی از یک سازه‌ی بسیار بزرگ بوده‌اند. تندیس‌هایی که یافت شده به نظر می‌رسد زمانی بخشی از پایه‌ی بنای فانوس اسکندریه بوده‌اند. نکته‌ی جالب اینجاست که مواد و مصالح یافت شده، برای عصری پیش از ساخت فانوس هستند. دانشمندان حدس می‌زنند که احتمالا این مواد و مصالح در یک بنای قدیمی‌تر به کار رفته بودند و سپس از آنها برای ساخت فانوس استفاده شده است.
فانوس اسکندریه
این ناحیه امروزه یک پارک باستان‌شناسی زیر آب است. گردشگران با استفاده از تجهیزات غواصی می‌توانند در اطراف بقایای فانوس بزرگ اسکندریه شنا کنند. بنایی که هزاران سال قبل، گردشگرانی در اعصار و قرون گذشته برای مشاهده‌ی مناظر اطراف از آن بالا می‌رفتند.