به گزارش کمال مهر؛ با توجه به مهاجر پذیر بودن کلانشهر کرج، در این مقاله سعی داریم این شهر که به فرمایش مقام معظم رهبری “ایران کوچک” نامگذاری شده است را بیشتر معرفی نماییم.

ریشه‌ یابی نام کرج

کرج از واژهٔ کراج به معنی بانگ و فریاد است. زیرا در تپه آتشگاه و کوههای کلاک و قلعه دختر شهرستانک و بز قلعه اشتهارد در ایام تابستان برای خبر رساندن و دیده بانی آتش افروزی می‌شد و در موقع جنگ بدینوسیله از هجوم دشمنان با خبر می‌شدند، در آن روزگار ممکن است، نام کرج، کراج بوده‌ است.

در فرهنگ نفیسی، کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده و آنرودخانه ایست که در کوه های شمال غربی ری جاری می‌شد و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را مشروب می‌سازد و نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده‌ اند. همچنین در کتب مختلف آمده، لفظ کرج از واژهٔ کرژ به معنی کوهپایه‌ است.

کلانشهر کرج

شهر کرج، مرکز استان البرز و شهرستان کرج است.

کرج یکی از شهرهای مرکزی و کوهپایه‌ ای ایران می‌باشد و در دامنهٔ رشته کوه های البرز و در بلندای ۱۳۰۰ متری از سطح دریا واقع شده‌ است.

جمعیّت این شهر در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱،۳۸۶،۰۳۰ نفر و در سال ۱۳۸۹ خورشیدی برابر با ۱،۶۰۵،۰۰۰ نفر بوده‌ است و طبق آمار رسمی در سال ۱۳۹۰، ۱،۶۱۴،۶۲۶ نفر می‌باشد که از این جهت در حال حاضر پس از شهرهای تهران و مشهد و اصفهان به‌ عنوان چهارمین شهر پرجمعیت ایران به‌ شمار می‌رود.

کرج پس از تهران بزرگ ترین شهر مهاجر پذیر ایران است و همچنین جمعیت این شهر نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران جوان‌ تر است.

کرج هم‌ اکنون به‌ عنوان یکی از کلان‌ شهرهای کشور ایران به‌ شمار می‌آید.

این شهر در میان کلان‌ شهرهای ایران با رشد جمعیت سالانهٔ ۳/۱۴ درصد بالاترین رشد جمعیت را دارد.

موقعیت و تقسیمات کشوری

کرج در ۳۶ کیلومتری غرب تهران و در کرانهٔ غربی رود کرج و در دامنهٔ جنوبی رشته کوه البرز قرار گرفته‌است. این شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهریار و استان مرکزی، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و استان قزوین و از شرق به شهرستان تهران محدود است.

شهر کرج با طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۰ دقیقه و ۳۰ ثانیه خاوری و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه شمالی (پل تاریخی کرج، ورودی جاده کرج-چالوس)، با ارتفاع ۱۲۹۷ متر از سطح دریا (ایستگاه راه آهن)، در فاصله ۴۸ کیلومتری غرب شمالی تهران واقع شده‌ است.

این شهر با مساحتی معادل ۱۷۵/۴ کیلومتر مربع و حریمی به وسعت ۱۷۸/۹ کیلومتر مربع در دامنه رشته کوه البرز مرکزی قرار دارد و مرکز شهرستان کرج می‌باشد.

جلگهٔ پهناور کرج با ارتفاع متوسط ۱۳۲۰ متر از سطح دریا در مسیر راه ارتباطی وسایط نقلیه حامل کالاهای وارداتی و صادراتی از مرز ترکیه و آذربایجان و به مقصد تهران و بالعکس است.

کوه های البرز استان مازندران و کرج را از هم جدا کرده‌ است. دهستان کرج در میان دره‌ های پر پیچ‌ و خم البرز و در اطراف جاده چالوس قرار دارند. از تونل کندوان تا روستای مراد تپه در غرب اشتهارد، حوزه فرمانداری کرج را تشکیل می‌دهد.

حوزه فرمانداری کرج در سال ۱۳۳۷ برای جمعیتی در حدود ۳۵ هزار نفر و با وسعتی در حدود ۵۸۳۰ کیلومتر مربع بنیاد شد.

این شهرستان تا سال ۱۳۶۸ دارای چند بخش شامل: مرکزی، شهریار، رباط کریم و طالقان و اشتهارد بود، ولی پس از تبدیل بخش‌ های شهریار، رباط کریم، ساوجبلاغ، نظراباد و اشتهارد به شهرستان شش بخش از آن جدا گردید و هم‌ اکنون شامل یک بخش مرکزی است.

پیشینه ی تاریخی

آثار باقیمانده در عهد باستان و دوران حکومت هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در منطقه کرج گواه این اهمیت است که این ناحیه در روزگاران گذشته از تمدن پیشرفته‌ ای برخوردار بوده و همچنین پس از ظهور و رواج اسلام وجود مقابر، امامزاده‌ ها و اماکن متبرکه متعدد در این ناحیه نشان دیگری از اهمیت و آبادی آن می‌باشد.

کرج مدتی جزء مازندران و زمانی بخشی از ری بوده‌ است و گاهی از روستاهای طالقان یا شهرستانک محسوب می‌شده‌است. تا پیش از حمله مغول رفت و آمد کاروان‌ ها بیشتر از راهی بوده که از طریق سگزآباد و شهریار به ری می‌رفته‌ است. از این دوره به بعد راه قزوین – کرج – ری اهمیت بیشتری یافت ولی اهمیت کرج در دوره صفوی به دلیل قرار گرفتن بر سر راه قزوین به تهران و تبریز بیشتر شده و کاروانسراها، پل ها و قلعه‌ های ایجاد شده در حاشیه این جاده به آن هویت بخشیده‌ است.

مقدسی در سده چهارم هجری قمری از کرج به عنوان یکی از روستاهای ری نام برده‌ است. در آغاز سده هفتم هجری قمری یاقوت حموی نیز کرج را تابع ری دانسته‌ است.

حمدالله مستوفی در سده هشتم هجری قمری در کتاب مشهور خود (نزهه القلوب) کن و کرج را از ولایات تابع طالقان برشمرده و در ذکر رودخانه‌ های عراق عجم از کوهرود نام می‌برد که ویژگی‌ های آن به طور دقیق قابل تطبیق بر روی رودخانه کرج است.

در سده‌ های میانه اسلام و پس از آن به ویژه در عهد آخرین پادشاهان صفوی که تهران مقر حکومتی دربار می‌شود، مسیر قزوین – کرج – تهران مورد توجه قرار می‌گیرد و به احتمال فراوان کاروانسرای صفوی کرج قابل انتساب به همین دوره‌ است.

دوره قاجاریه به ویژه عصر فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، کرج به علت همجواری با پایتخت و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز مورد توجه سلیمان میرزا قرار گرفت و کاخ سلیمانیه را در انجا ساخت. در همین دوران سپاهیان زیادی از منطقه عبور کرده و یادداشت هایی از خود بر جای نهاده‌ اند. در این دوره کرج به عنوان قسمتی از راه اصلی تهران-قزوین شناخته می‌شد. در بیشتر سفرنامه‌ های غربی و فارسی به گستردگی از این مکان یاد نشده‌ است.

در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی با احداث جاده آسفالته تهران – کرج به سواحل دریای خزر (چالوس) و همچنین احداث جاده‌های غرب کشور (قزوین – همدان – تبریز – زنجان و…)، شهر کرج به یک گلوگاه مهم ارتباطی تبدیل گردید.

در دوران پهلوی احداث کارخانجات و تاسیسات صنعتی فراوان حد فاصل تهران – کرج – قزوین و اطراف آن باعث شکوفایی و گسترش روز افزون شهر گردید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بر سرعت گسترش این کلانشهر هر روزه افزوده می‌گردید تا امروزه که چهره یک شهر به نام و مشهور با کلیه پیشرفت‌ های صنعتی، آموزشی، علمی، بهداشتی، تفریحی و… را به خود گرفته، به حدی که چهره چند دهه گذشته آن با چهره کرج امروز غیر قابل مقایسه می‌باشد.

موقعیت راههای استان

از سمت (شرق) تهران به کرج؛

بزرگراه شهید لشگری

آزادراه تهران – کرج

بزرگراه شهید همت (بزرگراه شهید خرازی) در دست ساخت.

از سمت (غرب) قزوین؛

آزاد راه کرج – قزوین

از سمت شمال؛

جاده چالوس

مراحل گسترش تاریخی

کرج در محدودهٔ خیابان‌ های کشاورز و مصباح، روستایی تابع بخش ساوجبلاغ از توابع حوزه  ۱۹ تهران بود و در این دوره مراکز اداری و تجاری آن گاهی تهران، برغان، کردان و هشتگرد بوده‌ است. سپس شهر کرج تابع شهرستان تهران شد و نمایندگی‌ های ادارات مرکزی به رتق و فتق امور آن می‌پرداختند.

این شهرستان با جهشی سریع از دوره روستایی و شهری گذشت و منطقه بسیار وسیعی را در بر گرفت.

اشتهارد، شهریار، طالقان، ساوجبلاغ، کوهپایه و بخش حومه تابع استان تهران، همه قلمرو کرج به حساب می‌ آمد.

پس از انقلاب اسلامی، با گسترش سریع و افزایش جمعیت و پیدایش قطب‌ های جاذبه‌ ای، کرج به چندین شهرستان و منطقه تقسیم شد؛ که اینک هر کدام از بخش‌های پیشین به یک شهرستان و بسیاری از روستاهای اقماری آن خود به شهر و شهرک‌هایی تبدیل شده‌ اند.

محدوده‌ ای که امروز کرج بزرگ (شهر کرج) نامیده می‌شود، در گذشته شامل روستاهایی تابع حوزه کن، شهرستان شمیران، ساوجبلاغ و شهریار بوده است؛ و کلاک، سرجو، حصار، وسیه، باغ پیر، بیلقان، حسین‌آباد بیلقان، علی‌آباد پرگیرک، تپه مرادآباد، بیدستان، صحرای ویان، جوادآباد، نهر رستم، دره دروا، حسن‌ آباد، حاجی‌ آباد، صوفی‌ آباد، وهرجرد (ورگرد)، دلمبر، حیدرآباد، میانجاده، شنبه‌ دژ، نوزمین، سیاه کلان، کسین، کارخانه قند، حسین‌آباد مهرشهر، پیشاهنگی، گلدشت، جو مردآباد، سرحد آباد، آسیا برجی، سرآسیاب، ده کرج، حسین‌ آباد راه‌ آهن، شهر صنعتی، اطراف امامزاده طاهر و امامزاده حسن، باغ فلاحت و مناطق دیگری که درسال‌ های اخیر در محدوده شهر کرج قرار گرفته، را در بر می‌گرفته‌ است.

در سال ۱۳۸۹ خورشیدی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی، شهر کرج به همراه ۳ شهرستان دیگر در قالب استان البرز جای گرفت.

برپایه بررسی‌ های سال ۱۳۸۷ هجری خورشیدی کلانشهر کرج در آن سال دارای ۶۸۰ هکتار بافت فرسوده شهری بوده‌ است.

مشاهیر کرج

ابوبکر محمد بن حسین حاسب کرجی (۹۵۳ تا ۱۰۲۹ میلادی)، ریاضیدان و آب شناس فرهیخته ایرانی است و در نیمه دوم سده چهارم و آغاز سده پنجم هجری زندگی کرده‌ است.

وی هم دوران ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و پورسینا بوده‌است اما کسی وی را به اندازهٔ این سه تن نمی‌شناسد.

کرجی در سدهٔ چهارم و پنجم هجری می‌زیست.

وی در چهل کیلومتری غرب تهران (کرج) زاده شد. او پس از آنکه در شهر ری (کرج و تهران) که کانون دانشمندان ایرانی بود، بر بنیان و اساس رشته‌های ریاضی چیرگی یافت، در آغاز سدهٔ پنجم به پایتخت علمی جهان اسلام، بغداد رفت. به خوبی آشکار نیست که کرجی تا چه زمانی در بغداد به سر می‌برده‌است. اما گویا پس از قتل وزیر بغداد (فخرالملک) که پشتیبان کرجی به شمار می‌رفت، این شهر را هراسان رها کرده و به زادگاه خود (کرج) بازگشته‌ است (۴۰۳ هجری یا پیش از آن). در آنجا بنابر دستور ابوغانم معروف بن محمد وزیر و دبیر ویژه منوچهر بن قابوس و شاعر و ادیب فرهیخته ایرانی دربارهٔ “آبهای درونی زمین و روش بیرون آوردن آنها” گفتاری را می‌نگارد که فرایند آن پژوهش کاربردی و بزرگترین شاهکار کرجی است. حاصل آن کتاب “انباط المیاء الخفیه” است. وفات وی در سال ۴۲۰ هجری (۳۲ سال پیش از ابوریحان) روی‌ داد.

مراکز علمی و آموزشی
مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته‌ ای کرج

دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

دانشکده فنی سما واحد کرج

پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران

دانشگاه هنر (پردیس کرج)

دانشگاه خوارزمی (پردیس کرج)

دانشگاه محیط زیست

دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی البرز

دانشگاه جامع علمی – کاربردی

دانشگاه علمی کاربردی شهرداری کرج

دانشگاه علمی کاربرد مرکز تربیت مربی

دانشگاه علمی کاربردی قند کرج

دانشگاه علمی کاربردی داروگر

دانشگاه پیام نور

پژوهشگاه مواد و انرژی

مرکزتربیت مربی سازمان آموزش فنی و حرفه‌ ای کشور

سازمان سنجش آموزش کشور

موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر

موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی حصارک

مجتمع تولیدی، تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران

موسسه تحقیقات علوم دامی کشور

موسسه تحقیقات خاک و آب

مرکز فضایی ماهدشت

مرکز تحقیقات فضایی (مجتمع دانشگاهی هوا فضا)

مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران

پژوهشکده توسعه صنایع شیمیایی ایران

موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت (وابسته به وزارت نیرو)

معاونت آب وخاک وصنایع (وابسته به وزارت جهاد کشاورزی)

مرکز پژوهشهای کاربردی سازمان زمین شناسی

دانشکده پزشکی گلشهر

مرکز تربیت مربی و پژوهش‌های فنی و حرفه‌ ای

مرکز آموزش عالی امام خمینی (ره) (وابسته به وزارت جهاد کشاورزی)

مرکز آموزش عالی علمی و کاربردی جهاد دانشگاهی شعبه کرج

آموزشکده فنی و حرفه‌ای پسران کرج (شهید بهشتی)

آموزشکده فنی و حرفه‌ای دختران کرج (هفده شهریور)

مرکز آموزشی اسوه

دبیرستان و پیش دانشگاهی نمونه دولتی دخترانه شهید بهشتی

دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی البرز

دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی دهخدا

مرکز آموزشی شهید سلطانی کرج (تیزهوشان کرج، دفتر سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان)

مراکز صنعتی کرج

کرج دارای تعداد زیادی واحدهای تولیدی و صنعتی است که در مناطق مختلف شهر و یا عمدتاً در شهرک های صنعتی متمرکز شده‌ اند. برای نمونه دو شهرک صنعتی سیمین دشت و بهارستان مجموعاً بیش از ۴۷۰ واحد تولیدی فعّال دارند و بیش از ۹۵۰ واحد دیگر در مناطق مختلف شهر و حومه آن قرار دارند.

مکان‌ های تاریخی، فرهنگی

در حوزه فرمانداری کرج بیش از ۱۰۰ اثر با ارزش فرهنگی – تاریخی و هنری شناسایی شده و در گزارش بررسی و شناسایی این منطقه درج گردیده است.

از آثار و مکان های تاریخی که دارائه قدمت دوره اسلام و بیش از اسلام و دوره قاجار و صفوی و قرن ۷ و ۸ و ۹ هجری می‌توان موارد زیر را نام برد.

آثار فرهنگی و تاریخی دهستان‌ های نسا، آسارا و آدران در منطقه‌ ای کوهستانی قرار داشته و آبادی‌ های آن‌ ها در دره‌ های پرشیب و یا بر کناره بلند کوه‌ ها ایجاد شده‌ است.

در شهرهای کمال شهر، گرمدره، محمدشهر از حوزه فرمانداری کرج آثار ارزشمند و چشمگیری وجود دارد که شماری از آنها توسط کارشناسان میراث فرهنگی استان تهران و کرج شناسایی شده و تعدادی نیز در حال بازسازی و استحکام بخشی هستند.

دو گرمابهٔ قدیمی واقع در روستاهای هلجرد و بیلقان نیز از آثار طبیعی کرج است.

جاذبه‌ های گردشگری

از جمله جاذبه‌ های گردشگری کرج می‌توان جاده کرج – چالوس، باغ سیب مهرشهر کرج، کاخ مروارید (شمس)، پارک خانواده جهانشهر، روستای تاریخی آتشگاه و روستای شهرستانک را نام برد.

کاروانسرای شاه‌ عباسی، کاخ ناصرالدین شاهی شهرستانک، پل تاریخی کرج و امامزاده طاهر (ع) کرج که مدفن بسیاری از ناموران شعر و هنر معاصر ایران است از دیگر جاذبه‌ های تاریخی – فرهنگی گردشگری کرج به شمار می‌روند.

دیگر جاذبه‌ های گردشگری کرج

مجموعه سد امیرکبیر، امکانات ورزش‌های آبی از جمله قایق سواری، اسکی روی آب، ماهیگیری

پیست اسکی دیزین

پیست اسکی خور

روستای آتشگاه کرج

دهکده واریان

آتشکده تخت رستم

کاخ سلیمانیه واقع در دانشکده کشاورزی

باغ لاله گچسر

روستای نشترود

آرامگاه شاهزاده سلیمان

دره ارنگه

روستای برغان

رودخانه کرج

غار یخ‌ مراد

دره پل خواب

روستای وینه

آبشار آدران

باغ گلها

دهکده آبی پارس

موزه تاریخ طبیعی کرج

پارک خانواده کرج با امکانات ورزشی و تفریحی

پارک تنیس

باغات جهانشهر

کوه باغستان کرج

پیست موتور کراس حصارک

بوستان‌ های کرج

شهر کرج در گذشته‌ ای نه چندان دور، با توجه به آب و هوای مناسب و وجود منابع آبی چون رودخانهٔ کرج، باغ شهری زیبا و سبز با درختان کهن و بی‌ شمار بوده‌ است که آثار آن هنوز هم در شهر به چشم می‌خورد. در طی ۴۰ سال اخیر و با هجوم جمعیت از سراسر ایران به این شهر، رفته رفته باغ‌ های آن تخریب و با مناطق مسکونی و راه‌ ها جایگزین گردید.

از مناطقی که دارای درختان انبوه زیادی بوده‌ اند و در حال حاضر نسبت به دیگر مناطق کرج دارای فضای سبز و درختان بیشتری هستند می‌توان به جهانشهر، مهرشهر و عظیمیه اشاره کرد.

پارک جهان‌ نما، باغ سیب مهرشهر و باغ‌ های مرحوم محمدصادق فاتح در جهانشهر از جمله باغ‌ های بزرگ کرج هستند که البته قسمت‌ های زیادی از آن‌ ها در ۳۰ سال اخیر توسط مسئولان شهری و کشوری و ساکنان آن از بین رفته‌ است.

در حدود ۵ الی ۶ سال اخیر شهرداری کرج تصمیم گرفته که هویت باغشهر کرج را به این شهر برگرداند و اقدام به ساخت پارک‌ ها و بوستان‌ های متعدد در سطح شهر کرده‌ است. البته راه زیادی تا احیای باغ‌ های انبوه از دست رفته باقی است.

در حال حاضر شهر کرج دارای بیش از ۱۷۰ پارک و بوستان کوچک و بزرگ است. از معروفترین آن‌ ها می‌توان به پارک جهان‌ نما، پارک چمران، پارک تندرستی، پارک ایران زمین، باغ خانواده، پارک تنیس و پارک هامون اشاره کرد.

پارک جهان‌ نما

پارک جنگلی جهان نما بزرگترین پارک شهر کرج با گونه‌ های گیاهی و دریاچه زیباست که قدمتش به نیم قرن می‌رسد.

این پارک در زمینی به مساحت هزار و ۴۰۰ هکتار و در حد فاصل اتوبان تهران – کرج و بزرگراه شهید همت واقع شده است؛ پارکی که قرار است به همت مسئولان به یکی از زیباترین پارک های کشور بدل شود.

آنگونه که تاریخ برای این پارک روایت شده است؛ جهان نمای کرج از بزرگان و نامداران کشورهای جهان قول گرفته بود که در سفرهایشان به این پارک به یادگار درختی بکارند تا حکایتی باشد برای آیندگان.

وجود درختان جوان و کهنسال پارک زمینه را برای نماد گردشگری طبیعی و تاریخی مهیا کرده‌ است و در روز طبیعت به یکی ازمناسب ترین مکان ها برای تفریح خانواده‌ ها بدل شده‌ است.

در دنیای امروز کرج که جمعیت بیش از دو میلیونی را در خود سکنی داده و زمین و آسمانش را دود و صدای ماشین گرفته‌ است، وجود پارکی سر سبز به نام و وسعت ” پارک جهان نما ” نعمتی بزرگ است، گونه‌ های نادر گیاهی، دریاچه و جزیره مصنوعی این پارک که در زمان گذشته با طراحی زیبا و منحصر به فردی ایجاد شده بود از دیگر جاذبه‌ های این مجموعه زیبا و منحصر به فرد است.

چندین سال است که واگذاری پارک ” جهان نما ” با تولی گری اداره منابع طبیعی به شهرداری کرج مطرح است. تا جایی که نمایندگان مردم کرج در مجلس شورای اسلامی نیز با هدف حفظ منابع و سرمایه‌های طبیعی همچنین ایجاد پارکی با شکوه برای استفاده شهروندان به دنبال تحقق این موضوع برآمدند.

پس از برگزاری جلسات متعدد بالاخره جهان نما به شهرداری کرج واگذار شد تا این دستگاه بزرگ اجرایی شهر با مدیریت سازمان پارکها و فضای سبز چهره‌ ای تازه به جهان نما ببخشد و از این رو نیز کاشت نهال و بهسازی و نوسازی پارک جنگلی جهان نما از سوی شهرداری آغاز شد.
پارک چمران

منطقه خوش آب و هوای کرج یکی از مهمترین مناطق پرورش گل در ایران بوده و گل گوهر شب‌ چراغ نیز به طور استثنایی تنها در این منطقه قابل تولید و پرورش است.

پارک دکتر چمران از اواسط بلوار سر سبز ورودی اصلی شهر کرج که به همین نام است آغاز شده و منطقه وسیعی را تا تپه‌های کلاک و ورودی جاده چالوس در بر می‌گیرد.

وسعت این پارک حدود ۴۰ هکتار است.

رودخانه کرج از میان این پارک نیمه طبیعی گذر می‌کند و کناره این رودخانه تفرجگاه مناسبی برای اهالی کرج در ایام تعطیل بوجود آورده و نیز این پارک دارای یک شهر بازی زیبا و مجهز است که در سال ۱۳۹۰ به عنوان شهر بازی نمونه کشوری انتخاب گردید. از دیگر امکاناتی که در این پارک وجود دارد سینما تئاتر وزارت فرهنگ ایران است که در ضلع شمال غربی این پارک واقع شده‌ است.

باغ گلها در داخل پارک چمران که باغی بسیار زیباست، در سال ۸۴ توسط سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری کرج در زمینی به مساحت ۳۰ هزار مترمربع بنا شد که در آن بیش از ۳۰۰ گونه گیاهی از جمله کروپسیس، میخک، ساکولنت، یاس هندی، ارغوان، پیچ اناری و… وجود دارد. این باغ دارای بخش‌ های مختلفی از جمله محوطه پرچین های تو در تو، کلکسیون رز، قفس پرندگان، آلاچیق، رستوران و کافی شاپ و آبشار است.

باغ سیب مهرشهر

باغ سیب مهرشهر یکی از جاذبه‌ های گردشگری سرسبز و وسیع کلانشهر کرج به شمار می‌رود که به مثابه ریه تنفسی برای این شهر عمل می‌کند.

باغ سیب مهرشهر کرج با حدود ۴۰۰ هکتار وسعت در نزدیکی کاخ مروارید (شمس سابق) در جنوب غربی این شهر واقع است و اکنون توسط بنیاد مستضعفان اداره می‌شود.

این باغ دارای ۷۰ هزار اصله درخت میوه شامل گلابی، سیب، هلو، گردو و آلو می‌باشد.

این باغ که قدمت آن به دوران حکومت پهلوی باز می‌گردد، دارای درختانی کهنسال و چشم اندازی زیبا است. باغ سیب مهرشهر به رغم داشتن مالکان حقیقی و حقوقی جزء سرمایه‌ های طبیعی شهر کرج محسوب می‌شود.

مناطق شهرداری کرج

در سال ۱۳۹۱ خورشیدی شهر کرج دارای ۱۲ منطقه شهری است.

محله‌ ها

از محله‌ های قدیمی کرج که دارای ساکنین اصیل و بومی هستند می‌توان به محله‌ های مصباح، حاجی‌ آباد، جوادآباد، آسیاب برجی، حصارک، میانجاده، حصار، کمال آباد، کلاک و سرحدآباد و روستاهای اطراف جاده چالوس تا محدوده تونل کندوان اشاره کرد.

گویش بومی کرج که به گویش‌های ایرانی مناطق شمالی‌ تر همانندی داشته در این محله‌ ها صحبت می‌شده‌ است.

از دیگر محله‌ های کرج می توان به مناطق بنیاد، مرکز شهر کرج، مصباح کرج، سرحدآباد، ساسانی (شهید صدوقی)، آسارا، ماهدشت، شهرک استاندارد، منطقه ی طالقانی، رزکان، واریان شهر، نوروز اباد و شیخ آباد، کوی اتحاد، شهرک استادان، اسلام‌ آباد، آسیاب برجی، محله ی اصفهانی‌ ها، اکبرآباد، اوقافی(کوی امامیه)، باغستان، المهدی، محله بهار، جهانشهر، جواد آباد، چهارصد دستگاه، حاجی‌ آباد، حسن‌ آباد، حسین‌ آباد، حصار، حصار بالا، حصارک، حیدرآباد، خیابان فردوسی، شهرک خرمدشت، دهقان‌ ویلای اول و دوم، دولت‌ آباد، رزکان نو، سرجوب، محله ی یزدی ها، سهرابیه، شاهین ویلا، شهرک امام رضا، شهرک پیشاهنگی، شهرک گلدشت، شهرک جهازی‌ ها، شهرک خاتم الانبیاء، شهرک ذوب آهن، شهرک شاهد، شهرک شهید رستمی، شهرک شهید مطهری، شهرک شیخ سعدی، شهرک فرهنگیان، شهرک نگارستان، شکرآباد، عظیمیه (شهرک رسالت)، فاز ۴، قزلحصار، قلمستان، کوی قائم، کوی کارمندان شمالی و جنوبی، کوی مدرس، کوی ولی‌ عصر، کیانمهر، کمالشهر، گرمدره، گلشهر، گوهردشت (رجایی‌ شهر)، رستاخیز،  مهرویلا، مهرشهر، وسیه، شهرک ظفر، شهرک احسانی نژاد، شهرک کوثر و ۴۵ متری گلشهر اشاره نمود.

ورزشگاه های کرج

مهمترین ورزشگاه های کرج عبارتند از:

ورزشگاه دکتر شریعتی ( آدرس: کرج، میدان استاندارد به سمت حسین آباد راه آهن )

ورزشگاه انقلاب اسلامی کرج ( آدرس: کرج، میانجاده به سمت میدان فاطمیه بعد از میدان به سمت باغستان ورزشگاه انقلاب اسلامی )

ورزشگاه انقلاب کرج در حال حاضر ورزشگاه خانگی تیم‌ های سایپا در لیگ‌ های برتر کشور محسوب می‌شود به طوری که تیم‌های فوتبال و والیبال سایپا بازی‌های خود در لیگ برتر را در این ورزشگاه برگزار می‌کنند.

تیم فوتبال سایپای کرج در سال ۱۳۸۶ در این ورزشگاه با برد ۲ بر صفر مقابل تیم مس کرمان قهرمان لیگ برتر ششم شد. تیم والیبال سایپای کرج هم در سال ۹۰ با باخت برابر تیم کاله آمل در این ورزشگاه در دیدار فینال به مقام نایب قهرمانی لیگ برتر والیبال کشور نائل شد.

ورزشگاه شریعتی هم بین سالهای ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ میزبان بازی‌ های خانگی باشگاه فوتبال بهمن کرج بود و این تیم در این ورزشگاه به افتخارات زیادی در سطح اول فوتبال کشور رسید.

این ورزشگاه همچنین در چند سال ابتدایی میزبان بازی‌ های تیم فوتبال سایپای کرج هم بود.

حمل و نقل وشبکه ارتباطی

مسیر جابجایی کاروان‌ ها به سمت جاده چالوس از میان روستای کرج که در دوره قاجار ساخته شده‌ است امروزه جای خود را به بزرگراه داده‌ است.

این مسیر تهران را به کرانه‌ های دریای خزر از طریق تونل کندوان که در سال ۱۹۳۸ احداث شد، متصل می‌کند.

یکی دیگر از راه‌ های اصلی که از میان کرج می‌گذرد بزرگراهی بود که تهران را به آذربایجان و گیلان متصل می‌کند.

کلان شهر کرج از دیرباز، پل ارتباطی و گلوگاه بسیار مهمی در حد فاصل تهران- قزوین و شهرهای استان مازندران بوده‌ است. همچنین در طی سه دهه گذشته با ایجاد شبکه راه‌ های جدید و احداث آزاد راه‌ های منشعب و عبوری از آن بر اهمیت این شهر در مسیر ارتباطی تهران به کشورهای اروپایی افزوده شده‌ است.

مهم‌ترین راه‌ های ارتباطی کرج عبارتند از:

آزادراه تهران- کرج- قزوین به طول ۱۴۸ کیلومتر

راه آسفالته کرج- هشتگرد به طول ۳۸ کیلومتر

راه آسفالته کرج- چالوس به طول ۱۶۱ کیلومتر

راه آسفالته کرج- شهریار به طول ۱۸ کیلومتر

راه آسفالته کرج- بوئین زهرا به طول ۹۸ کیلومتر

راه آسفالته کرج- رباط کریم به طول ۴۰ کیلومتر

راه آسفالته کرج- گاجره – دیزین- شمشک به طول ۸۲، ۸۸ و ۱۰۳ کیلومتر

راه آسفالته کرج- برغان, طالقان. در دست ساخت

همچنین در سال ۱۳۸۰ انواع راه‌ های موجود در شهرستان کرج (آسفالت، اصلی، فرعی، شنی) بالغ بر ۶۳۶ کیلومتر بوده‌ است.

پایانه‌ های مسافربری کرج نقش عمده‌ ای را در زمینه ترابری و جابجایی بار و مسافر از مقصد کرج به سوی نقاط مختلف ایران بر عهده دارند.

همچنین در سال ۱۳۷۷ فعالیت روزانه قطار سریع‌ السیر کرج- تهران (مترو-خط ۵) مورد بهره‌ برداری قرار گرفت و از ایستگاه مرکزی کرج تا ایستگاه صادقیه (آریاشهر) تهران می‌توان استفاده نمود و ادامه مسیر در جنوب تهران به ایستگاه شهر ری و بهشت زهرا و شمال تهران به ایستگاه میرداماد منتهی می‌گردد.

در حال حاضر مترو در مسیر کرج- مهرشهر به طول ۱۱ کیلومتر مورد بهره برداری قرار گرفته‌است. ایستگاه راه آهن شهر کرج که در قسمت جنوب آزادراه تهران-کرج قرار دارد یکی دیگر از شبکه‌ های انتقال مسافر و بار می‌باشد که فاصله آن از تهران به کرج ۴۱ کیلومتر و از ایستگاه کرج تا قزوین ۱۰۳ کیلومتر است.

فرودگاه بین المللی پیام

فرودگاه بین المللی پیام کرج یک فرودگاه پستی و سازمانی اقتصادی با پتانسیل‌ های ویژه‌است.

این سازمان دارای فرودگاه بین المللی- هاب پستی و تنها منطقه ویژه اقتصادی استان البرز و مرکز کشور است که در مسیر شاه راه ارتباطی ۹ استان کشور قرار گرفته‌ است.

منطقه ویژه اقتصادی پیام در زمینی به مساحت سه هزار و ۶۰۰ هکتار در اراضی ۱۰ هزار هکتاری فرودگاه بین المللی پیام جهت حمل و نقل بار هوایی و پستی- انبارداری- خدمات سردخانه ای- صنایع بسته بندی- فراوری کالا و صادرات کالاهای فاسدشدنی در محدوده فرودگاه بین المللی پیام واقع در استان البرز در جنوب غربی شهر کرج در سال ۱۳۶۹ تاسیس شده است. آنچه که پیام را از دیگر مناطق ویژه کشور متمایز می‌کند و مورد توجه کارشناسان و صاحب نظران عرصه اقتصادی و صنعتی کشوراست، عبارتند از:

۱-نزدیکترین منطقه ویژه اقتصادی به تهران، استان البرز و کلان شهر کرج.

۲-قرار گرفتن در مجاورت راه آهن سراسری کشور، مترو و شاهراه های ارتباطی.

۳-قرار گرفتن درداخل فرودگاه بین المللی پیام و بهره گیری از امکانات وتاسیسات زیر بنایی آن.

۴- قرار گرفتن در مسیر ارتباطی ۱۱استان بزرگ اقتصادی و کشاورزی کشور.

۵-نزدیکی به بازار بزرگ تهران، مراکز خرید، مراکز علمی، بناهای تاریخی، فرهنگی و جاده زیبا و توریستی چالوس که جز چهار جاده معروف و زیبای دنیا محسوب می‌گردد.

۶-ترانزیت و صدور مجدد کالا بدون محدودیت و امکان مبادله کالا از منطقه ویژه اقتصادی پیام به خارج از کشور.

پس از استان شدن کرج در غالب استان البرز بحث راه اندازی خطوط هوایی مسافربری در فرودگاه پیام از طریق نمایندگان کرج در مجلس و استانداران البرز پیگیری شده‌ است.

در این زمینه بارها قول هایی داده شده‌است اما تا کنون محقق نگردیده‌ است.

قطار شهری (مترو)

شـهر کرج که در سال ۱۳۳۵ با ۱۴۰۰۰ نفر جمعیت در حقیقت شهرکی کوچک و مصفا و دارای زیرساخت‌ های ساده ولی متناسب با نیاز خود بود ناگهان به گونه‌ ای انفجار آمیز به شهری متراکم و پرجمعیت مبدل گشت به نحوی که هم اکنون با جمعیتی حدود ۰۰۰ ۰۰۰ ۲ نفر که کماکان نیز در حال افزایش می‌باشد، انتظار می‌رود در سال ۱۴۰۴ به ۰۰۰ ۲۰۰ ۲ نفر بالغ گردد و با سرعت اعجاب انگیزی جمعیت جذب نموده و متأسفانه، شبکه راهها و شوارع آن نتوانستند همزمان با این افزایش، توسعه و گسترش یابند، لاجرم در حال حاضر وسایط نقلیه همگانی جوابگوی تعدد فزآینده مسافران نخواهند بود و ناگزیر به شبکه ضعیف راهها و خیابان های این شهر فشار مضاعفی را تحمیل و مسایل اجتماعی بسیار زیادی را ایجاد نموده‌ است.

لهذا شهر کرج بنابه دلایل مشروح ذیل حتی با وجود برنامه توسعه شهری قادر به تأمین نیازهای جمعیتی خود نخواهد بود:

عدم وجود زیرساخت‌های شهری.

عدم معابر کافی برای جابجائی و تردد شهروندان بدلیل گرانی زمین جهت تعریض معابر.

عوامل محدود کننده رشته کوه‌های البرز در شمال، اتوبان تهران – قزوین در جنوب و رودخانه کرج در شرق.

شهر کرج در حال حاضر بغیر از تهران سومین شهر پرجمعیت کشور بوده که روند گذشته نشان می‌دهد این شهر از سال ۱۳۳۵ تاکنون با توجه به موقعیت همجوار بودن آن با تهران، رشد سریع پیدا کرده و از ردیف هفتادم جمعیت شهر در سال مذکور به ردیف چهارم در سال ۱۳۸۰ با جمعیت ۰۰۰ ۳۰۰ ۱ نفر رسیده‌است.

با توجه به جمعیت ساکن در حوزه شهر کرج بزرگ و همچنین جمعیت شهرکهای اقماری آن جهت اشتغال و دریافت خدمات مختلف که همه روزه در سطح این شهر تردد دارد معابر مرکزی شهر را با عبور و مرور سنگین مواجه نموده‌ است و در بعضی از مسیرها در اغلب ساعات روز، ترافیک سنگین و راهبندانها آزاردهنده می‌باشد که نتایج مطالعات بعمل آمده مهندسین مشاور به تفصیل و به استناد آمار و ارقام مؤید نیاز کرج بر ضرورت تسریع احداث قطار شهری (مترو) می‌باشد.

مطالعات امکان سنجی احداث قطار شهری کرج و حومه که با همکاری سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور صورت گرفته در ابتدای سه ماهه اول سال ۸۲ به انجام رسید که کلیات آن در جلسه مورخه ۸۲/۳/۲۱ شورای ترافیک استان تایید گردید و در جلسه مورخه ۸۲/۵/۸ کمیته فنی شورایعالی ترافیک شهرهای کشور، ۲۵ کیلومتر آن به تصویب رسیده و سرانجام این امر در تاریخ ۸۲/۷/۹ به تصویب نهائی شورای عالی ترافیک شهرهای کشور رسید.
تاریخچه

سازمان قطار شهری کرج و حومه در تاریخ ۸۰/۱۰/۱ با ابلاغ اساسنامه توسط وزیر کشور رسماً فعالیت خویش را با رسالت رفع مشکلات در ادامه احداث مسیر قطار سریع السیر کرج – مهرشهر و مطالعات وسیع و عمیق حمل و نقل انبوه ریلی در کرج آغاز نموده‌ است.

به منظور بهره گیری از توان علمی تخصصی داخلی با برنامه ریزی متخصصین سازمان و همکاری کارشناسان وزارت کشور، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، استانداری تهران، شرکت مترو، شهرداری کرج، شرکت‌های مهندسین مشاور ذیصلاح کشور اولین شرح خدمات ریلی کشور تدوین و به تصویب کمیسیون ۳۲۰۰ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور رسید. با بهره گیری از شرح خدمات مذکور و انتخاب ۵ شرکت مهندسین مشاور ذیصلاح و بهره گیری از چهل و هشت هزار پرسشنامه مبدأ و مقصد مطالعات حمل ونقل انبوه ریلی کرج تکمیل و ۶۰٫۶۵ کیلومتر سیستم قطار شهری که در جلسه مورخ ۸۲/۳/۲۱ شورای ترافیک استان تایید و در جلسه مورخ ۸۲/۵/۸ کمیته فنی شورایعالی ترافیک کشور به تصویب رسید و سرانجام این امر در چهل و هشتمین جلسه شورایعالی هماهنگی ترافیک شهرهای کشور در تاریخ ۸۲/۷/۹ به تصویب نهایی رسید و مطابق صورتجلسه مذکور خط یک از محدوده میدان دانشگاه خوارزمی (کمال شهر) تا محدوده سه راه اندیشه به طول ۲۵ کیلومتر و ۲۶ ایستگاه مورد تصویب قرار گرفت.

اتوبوسرانی/ تاریخچه

سازمان اتوبوسرانی کرج و حومه که در حال حاضر یکی از بزرگترین سازمان های خدماتی کلانشهر کرج محسوب می‌شود در تاریخ ۱۳۷۰/۶/۳۱ فعالیت خود را با کنترل خطوط تحت پوشش مینی بوسرانی در بخش خصوصی رسما آغاز نمود.

پس از مدت کوتاهی با خرید ۱۲ دستگاه اتوبوس در واقع پایه اصلی حمل و نقل ناوگان اتوبوسرانی کرج در اواخر سال ۱۳۷۰ پایه گذاری شد.

خطوط تحت پوشش این سازمان از شمالی ترین نقطه شهرستان کرج به طول ۱۲۰ کیلومتر رفت و برگشت (گچسر)، جلگه‌ای ترین نقطه در جنوب غربی شهرستان به طول ۱۷۰ کیلومتر رفت و برگشت (اشتهارد)، از سمت غرب با ۱۷۰ کیلومتر مسافت رفت و برگشت (طالقان) و از سمت شرق با ۷۵ کیلومتر طی مسیر رفت و برگشت (میدان آزادی) را شامل می‌شود. خط اتوبوسرانی اشتهارد طولانی ترین خط اتوبوسرانی تحت پوشش سازمان های اتوبوسرانی کلانشهرها در کشور است.

این سازمان در سال ۱۳۸۱ با اعمال سیاست دولت مبنی بر سبک تر نمودن نقش اجرائی بخش دولتی و پررنگ شدن فعالیت‌های بخش خصوصی، اقدام به واگذاری بخش عمده‌ای از اتوبوس ها به بخش خصوصی نمود بطوری که هم اکنون ۸۰٪ اتوبوس ها تحت پوشش در بخش خصوصی و زیر نظر این سازمان مشغول سرویس دهی به شهروندان گرامی می‌باشد.
وضعیت کنونی

در حال حاضر تعداد کل اتوبوس‌های سازمان اتوبوسرانی کرج و حومه یک هزار و ششصد دستگاه می‌باشد که در بیش از ۸۰ خط مصوب به شهروندان خدمت رسانی می‌کنند. از مجموع اتوبوسهای سازمان ۲۵۹ دستگاه مربوط به اتوبوس‌های بخش ملکی سازمان و یک هزار و ۱۲۳ دستگاه نیز مربوط به بخش خصوصی است. ۲۱۱ دستگاه نیز تحت نظارت واحد دربستی فعالیت می‌کنند. از تعداد ۲۵۹ دستگاه اتوبوس ملکی سازمان ۱۶۸ دستگاه فعال می‌باشند و ۹۱ دستگاه نیز آماده بکارگیری هستند. از اتوبوس های بخش خصوصی نیز ۹۲۲ دستگاه اتوبوس فعال و ۲۰۱ دستگاه خارج از خط می‌باشند.

بر اساس آمار ناوگان اتوبوسرانی و تعداد خطوط فعال، سازمان اتوبوسرانی کرج و حومه سومین ناوگان برتر کشور می‌باشد.

میانگین سنی اتوبوس‌های فعال در شهرستان کرج پنج سال است و این امر موجب شده‌است تا کلانشهر کرج دارای جوان ترین ناوگان اتوبوسرانی کشور باشد.

قرار است به زودی از سامانه بلیط هوشمند الکترونیک که سامانه‌ای بی‌نظیر در کشور است و قابلیت‌های بسیار بالایی در کنترل ترافیک اتوبوس ها دارد در سازمان اتوبوسرانی کرج و حومه بهره برداری شود.

آب و هوای کرج

در مقیاس کلی منطقه کرج همانند سایر بخش‌ های استان البرز در فصول سرد سال متاثر از سیستم‌ های شمالی و شمال غربی و غربی به ویژه جنوب غربی بوده و ریزشهای جوی آن که از ماه های آبان و آذر آغاز و تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه دارد، تابعی از فعالیتهای سیستم‌ های فوق می‌باشد.

از نظر ویژگی های خرد اقلیمی، منطقه کرج از پاره‌ ای جهات دارای مختصات شاخصی است که به آنها اشاره می‌شود:

منطقه کرج به لحاظ اقلیمی تحت تاثیر ارتفاعات البرز و دره چالوس و رود خانه کرج قرار دارد که موجب خنک و مرطوب تر شدن این منطقه نسبت به تهران می‌گردد و این تمایز تقریبا در تمام طول سال مشاهده می‌گردد. علت اختلاف دمای کرج نسبت به تهران به خصوص در شب ها به سبب نزدیکی کرج به ارتفاعات شمالی و سرد شدن شبانه این دامنه‌ ها و وزش باد کوه به دشت می‌باشد. دور بودن کرج از دشت کویر نیز موجب برودت و رطوبت بیشتر این منطقه نسبت به تهران در فصول مختلف سال، بویژه در تابستان می‌گردد.

در مورد بارندگی‌های تابستانه کرج می‌توان اینگونه بیان داشت که گاهی اوقات برخورد دو توده هوای گرم جنوبی و نسبتا سرد و مرطوب شمالی که در سطوح فوقانی ناحیه البرز صورت می‌گیرد، موجب می‌گردد که ابرهای جوششی بسیار فعال در منطقه پدید آمده و ریزشهای رگباری شدیدی را بوجود آورد که غالبا همراه با سیل است.

برخی از مشخصه‌های اقلیمی ایستگاه تحقیقات هواشناسی کشاورزی کرج در دوره آماری ۱۳۵۰ تا ۱۳۸۰ به شرح ذیل می‌باشد:

میانگین بارندگی سالیانه کرج حدود ۲۵۱ میلیمتر با ضریب تغییرات ۲۴/۱ درصد و حد اقل ۸۹/۳ میلی متر و حد اکثر ۳۷۴/۴ میلی متر می‌باشد. فصل زمستان با ۴۲/۳ درصد و فصل تابستان با ۱/۵ درصد بیشترین و کمترین سهم را در بارش سالیانه بر عهده دارند.

حداقل و حد اکثر مطلق دما به ترتیب ۲۰- و ۴۲ درجه و میانگین سالیانه نیز ۱۴/۱ درجه سانتیگرادمی‌باشد. ماه تیر با میانگین ۲۶/۰ درجه سانتیگراد و دی با ۱/۲ درجه سانتیگراد به ترتیب گرمترین و سردترین ماه سال محسوب می‌شوند.

مجموع واحدهای حرارتی بالاتر از صفر ۵۱۷۵ درجه روز و مجموع واحدهای حرارتی بالاتر از ده ۲۳۳۴ درجه روز بدست آمده‌است.

میانگین تعداد روزهای یخبندان با آستانه‌های صفر، ۵- و ۱۰- به ترتیب ۷۶،۲۴ و ۷ روز می‌باشد. میانگین سالیانه رطوبت نسبی ۵۲ درصد و میانگین حداکثر وحداقل آن به ترتیب ۷۲ و ۳۸ درصد می‌باشد. جمع تبخیر سالیانه از تشت کلاس A بالغ بر ۲۱۸۴ میلیمتر می‌باشد. دی با متوسط ۲۶ میلیمتر و تیر با ۳۷۵ میلیمتر به ترتیب کمترین و بیشترین مقدار تبخیر را دارا هستند.

مجموع سالیانه تبخیر-تعرق پتانسیل کیاه مرجع به روش پنمن مانتیث ۱۳۰۷میلی‌متر محاسبه گردیده‌است. میانگین ساعات آفتابی سالیانه در طی دوره آماری برابر با ۲۸۹۹ ساعت به ثبت رسیده‌است.

باد غالب در کرج که بر مبنای سه نوبت دیدبانی (صبح، ظهر و عصر) محاسبه گردیده‌است، در جهت شمال غربی بوده و متوسط آن ۳/۴ متر بر ثانیه می‌باشد. بیشترین سرعت باد درکرج ۲۴/۵ متر بر ثانیه از سمت غرب و میانگین سرعت باد ۲/۲ متر بر ثانیه به ثبت رسیده‌ است.

امروزه هوای کرج به دلیل گسترش شهر و تردد زیاد وسائل نقلیه و وجود کارخانه‌ها و شهرک های صنعتی رو به آلودگی است به طوری که در فصل زمستان وپاییز وارونگی دما کاملا قابل لمس بوده‌ است.

مکان های مهم و مشهور

فرودگاه پیام

سد کرج

کاروانسرای شاه عباسی

سرم سازی رازی

جاده چالوس

منبع: ویکی پدیا / تنظیم: کرج رسا