سوره «فیل» از سوره‌های مکی[۱] و برای بیان معجزه الهی در حفظ کعبه و نابودی سپاه ابرهه می‌باشد. ابرهه فرمانده سپاه بزرگی بود که به قصد تخریب کعبه و در واقع مبارزه کردن با خدای کعبه قدم پیش نهاد و خداوند نیز به وسیله سنگ‌ریزه‌هایی که پرندگان کوچک در دهان داشتند، آنها را نابود کرد.[۲]
در برخی منابع، از امام سجاد(علیه السلام) شأن نزولی برای این سوره نقل شده است که در ذیل به طور خلاصه بیان می‌شود:
ابوطالب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) گفت: ای فرزند برادر! آیا تو برای همه مردم مبعوث شده‌اى، یا تنها قوم خودت مخاطب تو می‌باشند؟ پیامبر فرمود: «نه، برای همه انسان‌ها مبعوث شده‌ام؛ از سفید و سیاه، عرب و عجم، سوگند به کسى که جانم در دست اوست که من همه انسان‌هاى سفیدپوست و سیاه‌پوست را به این آئین دعوت می‌کنم، و تمام کسانى که بر قله کوه‌ها و دریاها هستند به این آئین فرا مىخوانم، من تمام فارس و روم را دعوت مىکنم».
این سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) به گوش قریش رسید و موجب تعجب و حیرت آنها گردید. آنها خطاب به ابوطالب گفتند: آیا گوش به سخنان فرزند برادرت نمی‌دهى که چه مىگوید؟ به خدا سوگند! اگر مردم فارس و روم این سخنان را بشنوند ما را از سرزمینمان مىربایند! و سنگ‌هاى کعبه را قطعه قطعه جدا مىکنند! این‌جا بود که خداوند درباره این سخن آنها که مردم فارس و روم خانه کعبه را متلاشى مىکنند، سوره فیل را نازل کرد.[۳]
در ابتدای این سوره، خداوند می‌فرماید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصحْابِ الْفِیلِ»[۴] در این‌جا سۆال این است که چرا خداوند این سوره را با استفهام انکاری[۵] آغاز کرده است؟ در جواب می‌توان نکته را در این یافت که؛ آیه می‌خواهد اقرار بر این مطلب بگیرد؛ خداوند در مقابل سپاه ابرهه، این‌گونه عمل کرد؛ حال ای پیامبر! تو که فرستاده و مورد اعتماد ما هستی و در راه ما تلاش می‌کنی نیز مورد حمایت ما بوده و هرگز نباید از دشمنانت هراسی داشته باشی.[۶]
علاوه بر این به نظر می‌رسد تعبیر به «أَ لَمْ تَرَ» را نباید به معنای لغوی آن معنا کرد؛ زیرا این واقعه سال‌ها قبل از بعثت پیامبر بوده و حتی گفته‌اند که پیامبر در آن سال متولد شده است. به همین جهت مفسران عبارت «أَ لَمْ تَرَ» را به «أ لم تعلم» یعنی «آیا ندانسته‌ای» معنا کرده‌اند[۷] این تعبیر شاید به این جهت باشد که خبر این حادثه قطعی بوده و همگان به آن علم داشته‌اند، علمی که قطعیت حاصل از آن به مانند دیدن است؛ لذا از تعبیر «دیدن» استفاده شده است.[۸]
در آیات انتهایی سوره نیز توضیح می‌دهد که چگونه، پروردگار با واقعه‌ای معجزه‌وار این دشمن را نابود کرده است: «وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابیلَ * تَرْمیهِمْ بِحِجارَهٍ مِنْ سِجِّیلٍ * فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ».[۹]
ابابیل برخلاف آنچه در میان عوام شهرت دارد نام این پرندگان نبوده، بلکه به معنای گروه گروه می‌باشد؛ یعنی پرندگان را گروه گروه فرستاد.[۱۰]
«سجیل» نیز به معنای سنگ و گل است[۱۱] و می‌تواند به این معنا باشد که سنگ‌هایی که به آنها گل چسبیده بود، سپاه ابرهه را سنگباران کردند و احتمال دارد استفاده از این نوع سنگ به این جهت بوده که آنها از دریا به سمت سپاه ابرهه حرکت کرده بودند.[۱۲]
ثواب خواندن سوره فیل
در فضیلت خواندن این سوره امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «هر کس در نمازهاى واجب خود سوره “أ لم تر کیف فعل ربّک” را بخواند، روز قیامت هر دشت و کوه و ریگزارى گواهى مىدهد که او از نمازگزاران بوده است، و نداکنندهاى روز قیامت ندا مىدهد که درباره بنده من راست گفتید، شهادت شما را در حق او پذیرفتم، او را به بهشت در آورید و از وى حساب نکشید؛ زیرا او از کسانى است که من، او و عملش را دوست مىدارم».[۱۳]
البته لازم به ذکر است؛ بیشتر فقها گفته‌اند که سوره فیل به تنهایی در نماز کفایت نمی‌کند، بلکه باید بعد از سوره حمد، سوره فیل و قریش را با هم خواند؛ زیرا این دو در نماز یک سوره حساب می‌شوند.[۱۴]
پی نوشت:
[۱] مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۶۰۹، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق؛ بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق، المهدی، عبدالرزاق، ج ۵، ص ۳۰۴، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
[۲] برای اطلاع از داستان ابرهه ر.ک: ۲۵۰۶۳؛ داستان اصحاب فیل معجزه بت‌ها یا صاحب کعبه
[۳] فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ج ۱، ص ۵۴ – ۵۵، انتشارات رضی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
[۴] فیل، ۱: «آیا ندانسته‌اى که پروردگارت با فیل‌سواران چه کرد»؟
[۵] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۳۶۱، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۶] مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۶۱۰، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
[۷] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج ۱۰، ص ۸۲۴، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج ۴، ص ۸۴۷، دار إحیاء التراث، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
[۸] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۳۳۵، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۳۲، ص ۲۸۹، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
[۹] فیل، ۳- ۵: «و بر ضد آنان گروه گروه پرندگانى فرستاد * [که] بر آنان سنگهایى از نوع سنگ گِل مىافکندند.* سرانجام همه آنان را چون کاه جویده شده قرار داد».
[۱۰] شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۵۶۶، دار البلاغه للطباعه و النشر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، ص ۴۷۱، منشورات مکتبه الهلال، بیروت، بی‌تا.
[۱۱] عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تحقیق، غفاری، علی اکبر، ج ۸، ص ۶۶۷، انتشارات صدوق، تهران، ۱۳۶۰ش؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج ۵، ص ۳۷۶، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
[۱۲] تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۳۳۷؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۸۲۴٫
[۱۳] شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص ۱۲۶، دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق؛ دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المۆمنین، ص ۳۸۵، مۆسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
[۱۴] امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج ۱، ص ۵۴۳، انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.